Τι γύρευαν οι γαριβαλδινοί στην Κρήτη;

Γαριβαλδινοί στην Κρήτη

Σημειώσεις πάνω στο ημερολόγιο του Giovanni Pasculli "Αποστολή στην Κρήτη 1866-67"

Το Αρκάδι είναι ένας κλασικός προορισμός των ημερήσιων σχολικών εκδρομών των νομών της Κρήτης, λόγω κυρίως της ιστορικής Μονής που βρίσκεται εκεί. Τον Μάρτη του 1866 ξεκίνησε άλλη μια κρητική επανάσταση και η Μονή Αρκαδίου, σε κάποια αρχική φάση, αποτέλεσε κάτι σαν διοικητικό κέντρο του αγώνα. Εκεί κάνανε συσκέψεις οι καπετάνιοι όλων των επαρχιών. Οι τουρκοαιγύπτιοι την περικύκλωσαν στις 9 Νοέμβρη του ίδιου έτους και ο ηγούμενος Γαβριήλ (σ.σ. στην πραγματικότητα, ο αντάρτης Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης-ο ηγούμενος είχε σκοτωθεί, αλλά έτσι έμεινε στη λαϊκή παράδοση), φοβούμενος εύλογα την σφαγή, προτίμησε, αντί να παραδώσει το μοναστήρι με τις εκατοντάδες γυναικόπαιδα και τους τραυματίες που είχαν βρει καταφύγιο μέσα, να βάλει φωτιά στην μπαρουταποθήκη και έτσι να ανατιναχτούν όλοι• κρητικοί και τούρκοι, άμαχοι και στρατιώτες. Οι νεκροί ήταν εκατοντάδες και ο κρότος της έκρηξης ακούστηκε-είπανε-μέχρι τον Χάνδακα. Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου δεν ακούστηκε μόνο εκεί• ακούστηκε και από φιλελεύθερα αυτιά στην Ευρώπη, όπου αφενός ο επαναστατικός αναβρασμός του 1848 δεν είχε κοπάσει (τουναντίον, το 1871 θα γίνει η Κομμούνα του Παρισίου-γεγονός τεράστιας πολιτικής σημασίας όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια) και αφετέρου το λεγόμενο Ανατολικό Ζήτημα (η διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας) ήταν ένα σημαντικό στη διεθνή πολιτική σκηνή πεδίο παρέμβασης για τα κράτη που είχαν διαμορφωθεί στον ευρωπαϊκό χώρο τον 19ο αιώνα. Η αναμέτρηση των φιλελεύθερων και των μοναρχικών συνεχιζόταν, όσο συνεχιζόταν η διαμόρφωση εθνικών κρατών, όπως και η διάδοση προοδευτικών ιδεών-δημοκρατικών, σοσιαλιστικών, αντικληρικαλικών. Μέσα σ'αυτό το πλαίσιο, περίπου διακόσιοι ιταλοί γαριβαλδινοί (δηλαδή οπαδοί του Ιωσήφ Γαριβάλδη και της ιδεολογίας του) πήγαν εθελοντικά στην Κρήτη τον χειμώνα του 1866 προς 1867 να ενισχύσουν τους επαναστάτες. Επικεφαλής ενός αποσπάσματος αυτών ήταν ο Τζιοβάννι Πασκούλλι (Giovanni Pasculli), ο συγγραφέας του βιβλίου "Αποστολή στην Κρήτη", εκδ. Βικελαίας Δημοτικής Βιλιοθήκης 2018 σε μετάφραση της Κατερίνας Παπαδάκη, το οποίο στην πραγματικότητα είναι ένα ημερολόγιο, μέρα προς μέρα, της σύντομης παραμονής του στο νησί.

Ο Πασκούλλι έμεινε εντυπωσιασμένος από ό,τι είδαν εκεί τα μάτια του. Και τα περιέγραψε με λεπτομέρειες: τους ντόπιους και τη ζωή τους, τα επαγγέλματά τους, τις συνήθειες αλλά και τους φόβους τους, τους έλληνες στρατιώτες και αξιωματικούς από την ηπειρωτική Ελλάδα που βρέθηκαν στην Κρήτη για τον ίδιο σκοπό, τους τούρκους που τον αιχμαλώτισαν, τα σπίτια και τα χωριά από τα οποία πέρασε, τα τοπία που λάτρεψε. Σημειώνει δε στο περιθώριο ενός χάρτη που ο ίδιος φιλοτέχνησε, με αποτυπωμένη όλη την πορεία του απ΄την απόβασή του στις 10 Δεκεμβρίου 1866 με το βαπόρι "Πανελλήνιον" μέχρι την αναχώρησή του στις 12 Φεβρουαρίου 1867-αιχμάλωτος-με ένα άλλο βαπόρι, της αυστριακής εταιρίας Lloyds για Κωνσταντινούπολη, τα παρακάτω λόγια:

"Αυτό το διαμάντι του ελληνικού αρχιπελάγους περιβάλλεται από 23 νησάκια, που το στεφανώνουν σαν δορυφόροι. Εκεί βλέπει κανείς τα πιο ωραία τοπία που μπορεί να φανταστεί."

Ο συγγραφέας, στρατιωτικός στο επάγγελμα, επίσης ζωγράφιζε εξαιρετικά. Έτσι, το ημερολόγιό του στολίστηκε με σκίτσα των ανθρώπων που του προξένησαν περισσότερη εντύπωση, καθώς και τοπίων ή ακόμα και στιγμιοτύπων από μάχες, συνελεύσεις, πεζοπορίες. Είναι ένα κανονικό λεύκωμα. Όμως μέσα σ'αυτό φαίνεται η απογοήτευσή του από πολλά πράγματα• από τη χαλαρότητα και την απειθαρχία των ελλήνων εθελοντών, γεγονός που οφειλόταν κυρίως στο χαμηλό τους φρόνημα και στον ερασιτεχνισμό των διοικητών τους οι οποίοι ούτε καν μεριμνούσαν για τον εφοδιασμό τους• από την απροθυμία των ντόπιων να ενσωματωθούν στον (ξενόφερτο) επαναστατικό στρατό, ενίοτε και γενικά να τον συνδράμουν, φοβούμενοι τα αντίποινα του πασά• από την όλη ανοργανωσιά της επιχείρησης και την ασυνεννοησία μεταξύ των ανταρτών.

Απογοητεύτηκε από την εκστρατεία συνολικά. Εξαιτίας αυτού, όταν επέστρεψε στην Ιταλία μουτζούρωσε (!) όλο το ημερόλογιο-εκτός των ζωγραφιών. Αν σήμερα, εκατόν πενήντα χρόνια μετά, το γραπτό του Πασκούλλι διαβάζεται από τους έλληνες αναγνώστες, τούτο οφείλεται καταρχάς στον Ραφαέλλε Πασκούλλι, δισέγγονο του αδερφού του συγγραφέα-γαριβαλδινού, που το καθαρόγραψε, όπως και στην εξαιρετική εργασία της μεταφράστριας Κατερίνας Παπαδάκη η οποία παρέδωσε στα ελληνικά ένα κείμενο που δεν σκοντάφτει σε κανένα σημείο. Στην εισαγωγή του Νίκου Ανδριώτη παρέχεται ένα ιστορικό περίγραμμα της εποχής, ώστε ο αναγνώστης να τηρήσει τις αναλογίες με το σήμερα, και το βιβλίο κλείνει με ένα σημείωμα του Ραφαέλλε Πασκούλλι, το οποίο διαβάζει αλλιώς την ιστορία των αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων της εποχής και σαν να προσπαθεί να καταστρέψει τον ρομαντισμό που περιβάλλει τους γαριβαλδίνους διεθνιστές, ακόμα και τον ίδιο τον "εθνάρχη" της Ιταλίας Ιωσήφ Γαριβάλδη (Giuseppe Garibaldi): τον χαρακτηρίζει υποτιμητικά "άθεο και μασώνο". Θεωρεί γενικά ότι η μασωνία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στις επαναστάσεις του 19ου αιώνα, ακόμα και στη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Φτάνει να υπερασπίζεται την πολιτική της Αυστρίας, η οποία κατείχε το σημερινό βόρειο τμήμα της Ιταλίας που ο στρατός του Γαριβάλδη απελευθέρωσε, όπως και τα βασίλεια που είχαν σχηματιστεί στην ιταλική χερσόνησο, αυτά δηλαδή που καταλύθηκαν και ενσωματώθηκαν στο νεοσύστατο ιταλικό κράτος. Θα έλεγε κανείς πως αν εκείνος ζούσε τότε θα ήταν οπαδός του Μέττερνιχ. Κατά τ' άλλα υπερασπίζεται τα κίνητρα του μακρινού του θείου.

Πως βρέθηκαν όμως οι γαριβαλδινοί στην Κρήτη; Οι γαριβαλδινοί ήταν αυτό που λέει η λέξη: οι ακόλουθοι του Γαριβάλδη, δηλαδή της ιδεολογίας που είχε ο Ιωσήφ Γαριβάλδης. Δεν ήταν ο προσωπικός του στρατός (αν και έτσι ξεκίνησε, με το χαρακτηριστικό κόκκινο χιτώνιο που φορούσαν), αλλά ήταν ένας μισθοφορικός επαναστατικός στρατός αποτελούμενος από εθελοντές και χρηματοδοτούμενος κατά κύριο λόγο από αστικοφιλελεύθερες κυβερνήσεις και από προοδευτικούς για την εποχή οικονομικούς παράγοντες. Η λέξη μισθοφορικός έχει σήμερα αρνητική σημασία, όχι όμως και τότε. Μισθοφόρους άλλωστε αντιμετώπισε και ο ίδιος ο Πασκούλλι, ο οποίος στο ημερολόγιο δεν κάνει καμία αρνητική κρίση για αυτό. Τα μέλη των γαριβαλδινών εμπνέονταν περισσότερο από τις μετριοπαθείς (και όχι τόσο τις ριζοσπαστικές) θέσεις που εκφράστηκαν στη Γαλλική Επανάσταση-αυτές των Γιρονδίνων, φιλελευθερισμός και αντικληρικαλισμός, αν και στις γραμμές τους βρέθηκαν μέχρι και σοσιαλιστές ή αναρχικοί, όπως ο γάλλος Γουσταύος Φλοράνς ο οποίος επίσης πολέμησε τους οθωμανούς στην Κρήτη (όχι με το τάγμα του Πασκούλλι). Γ ια εκείνον αφιέρωσε ο καπετάν ΧατζηΜιχάλης Γιάνναρης τρία δίστιχα στην "Κρητικοπούλα" (την εξιστόρηση της Επανάστασης σε ιαμβικό ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο), τα παρακάτω:

Ένας Φραντσέζος ο Φλοράνς στη μάχη μιαν ημέρα/εφώνιαζε αδυνατά, «να μπάρμπαρε μια σφαίρα».Των Μποτσαρέων συγγενής τρέχει και τον κολόνει/μαυτόν μια σφαίρα εχθρική κτυπά και τον σκοτόνει.Αυτός ο Γάλλος ήτονε πολλ’ ενθουσιασμένος,στους Έλληνες στον πόλεμο ολ’ αφοσιωμένος»

Παρότι οι λέξη "γαριβαλδινοί" παραπέμπει σε ιταλούς, τα στρατιωτικά τους σώματα συγκροτήθηκαν σε πολυεθνική βάση, με κορμό φυσικά τους ιταλούς του Ιωσήφ Γαριβάλδη, ο οποίος μάλιστα πρωτοστάτησε στην αποστολή εθελοντών στην Κρήτη. Πολέμησαν σε αρκετές γωνιές της Ευρώπης (και όχι μόνο) ενάντια στους αντιδραστικούς μοναρχικούς, και σε κάποιες περιπτώσεις υπέρ εθνικών κινημάτων.  Δεν είναι τυχαίο που το όνομα του Γκαριμπάλντι χρησιμοποιήθηκε αργότερα και από τους ιταλούς αντιφασίστες εθελοντές στο πλευρό των Δημοκρατικών στην Ισπανία το 1936. Αν και εκεί ο εθελοντισμός συντονίστηκε και οργανώθηκε βασικά απ'την Κομιντέρν σε καθαρά διεθνιστική βάση.

Είναι τέλος πολύ διακριτό στο ημερολόγιο ότι οι γαριβαλδινοί ήταν ξένο σώμα στην επανάσταση (μάλιστα σε κάποια  φάση αυτονομήθηκαν από τους έλληνες), όμως αυτό δεν ελάττωσε τον θαυμασμό που ένιωσαν οι έλληνες προς αυτούς. Πρόκειται για μια σχετικά άγνωστη ιστορία, η οποία όμως τον τελευταίο καιρό άρχισε και αναδεικνύεται.