Το Αεροπορικό Μουσείο Βελιγραδίου (μέρος Ι)

Το Αεροπορικό Μουσείο του Βελιγραδίου

Η σύγχρονη πολιτική ιστορία της Γιουγκοσλαβίας μέσα από τα εκθέματα 

(Μέρος Ι)

Στο διεθνές αεροδρόμιο "Νικόλα Τέζλα" του Βελιγραδίου βρίσκεται το αεροπορικό μουσείο της Σερβίας. Πρόκειται για ένα μουσείο πλούσιο από εκθέματα, από αεροπλάνα και ελικόπτερα μέχρι πυραύλους, τα οποία-άθελά τους- αφηγούνται μια ιστορία: τη σύγχρονη-αλλοπρόσαλλη να πω;-μεταπολεμική ιστορία του κράτους που ονομάστηκε Λαϊκή Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, μέχρι τη διάλυσή της το 1990. Μέσα και έξω από ένα ενδιαφέρον, από αρχιτεκτονικής άποψης, κτήριο έχουν συγκεντρωθεί ιπτάμενες μηχανές κατασκευασμένες σε διάφορες χώρες, τη Γιουγκοσλαβία, τις ΗΠΑ, τη Σοβιετική Ένωση, την Αγγλία, τη (χιτλερική) Γερμανία, τη Γαλλία, τις χώρες δηλαδή από τις οποίες η Γιουγκοσλαβία προμηθεύτηκε υλικό, ανάλογα με την τοποθέτηση της χώρας μέσα σε έναν μεταβαλλόμενο διεθνή πολιτικό συσχετισμό . Η παρουσίαση κάποιων από τα εκθέματα αποσκοπεί να μιλήσει ακριβώς για την πολιτική αυτή.

Το πρώτο μέρος επικεντρώνεται στην περίοδο 1943-1955. Είναι η περίοδος που διαμορφώθηκαν οι βάσεις, πολιτικές και οικονομικές, του νέου πολυεθνικού κράτος, είναι όμως και η περίοδος της έναρξης του Ψυχρού Πολέμου. Δηλαδή της κόντρας ΗΠΑ-ΕΣΣΔ, της κόντρας δυο αντίθετων πολιτικών συστημάτων, του ιμπεριαλισμού και του σοσιαλισμού, σε διαφοροποιημένη πλέον βάση σε σχέση με το Μεσοπόλεμο, και η οποία δεν μπορεί να εξηγηθεί με ευφυολογήματα του στυλ "στη Γιάλτα τα βρήκαν και έτσι πορεύτηκαν". Τουλάχιστον για κάποιον που θέλει να μελετά την Ιστορία.
Στο δεύτερο μέρος (στο μέλλον!), στην περίοδο μετά το 1956, αλλάζουν πολλά πράγματα. Καταρχήν στην ΕΣΣΔ, άρα και στη φύση της αντιπαράθεσης με τις ΗΠΑ. Αυτό αντανακλάται σε όλες τις χώρες του κόσμου, συνεπώς και στη Γιουγκοσλαβία. H διεθνής θέση της Γιουγκοσλαβίας σταθεροποιείται, όχι όμως και η οικονομική κατάσταση. Είναι η περίοδος της "Αυτοδιαχείρισης".

Ενότητα 1η: Ο παρτιζάνικος αγώνας:1941-1945 

 

Παρτιζάνοι που απελευθερώθηκαν από το Νταχάου

Η μεταπολεμική Ευρώπη διαμορφώθηκε από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό είναι ευρέως παραδεκτό. Η θεώρηση αυτή πρέπει να γίνει και για την Γιουγκοσλαβία. Το γιουγκοσλάβικο παρτιζάνικο κίνημα, υπό την καθοδήγηση του ΚΚ Γιουγκοσλαβίας, ήταν ένα από τα πιο μαζικά και δραστήρια κινήματα αντίστασης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Δημιούργησε σημαντικό πρόβλημα στους φασίστες κατακτητές αναγκάζοντάς τους να δεσμεύσουν σημαντικές δυνάμεις, που κανονικά θα προορίζονταν για το Ανατολικό Μέτωπο. Η δράση των γιουγκοσλάβων παρτιζάνων δημιούργησε, κατά κάποιο τρόπο, πρόβλημα και στους συμμάχους. Ένα δύσκολο πολιτικό πρόβλημα, σε συνάρτηση βέβαια με την "επόμενη μέρα". Το γιουγκοσλαβικό ήταν στην πολιτική ατζέντα σε όλο το διάστημα του πολέμου. Αυτό φανερώνουν τα πρακτικά των συνομιλιών στις διασκέψεις και στις επιμέρους συναντήσεις ηγετών που έλαβαν χώρα μέχρι το 1945.
Στην αρχή, σε διάφορες περιοχές της υπαίθρου της Γιουγκοσλαβίας, δραστηριοποιούνταν και οι φιλομοναρχικοί Σέρβοι εθνικιστές, οι λεγόμενοι Τσέτνικς, οι οποίοι, τους πρώτους μήνες της Κατοχής είχαν μερικές αψιμαχίες με τους ιταλογερμανούς, στη συνέχεια όμως χτυπούσαν σχεδόν αποκλειστικά τους πατριώτες του Τίτο. Οι Εγγλέζοι ακολουθήσανε παρόμοια πολιτική με αυτήν στην κατεχόμενη Ελλάδα. Το παίξανε σε διπλό ταμπλώ: Υποστήριξαν τους Τσέτνικς, που θεωρητικά ήταν αντιστασιακοί, δίνοντας όμως και κάποια βοήθεια στους παρτιζάνους που ως μαζικότεροι και καλύτερα οργανωμένοι αντικειμενικά ήταν αυτοί που συγκρούστηκαν με τους Γερμανούς. Οι επαφές αυτές έμελλε, όπως θα δούμε, να χρησιμοποιηθούν και μεταπολεμικά. Ο Τσώρτσιλλ βέβαια είχε πάντα στο μυαλό του την απόβαση του αγγλικού στρατού στα Βαλκάνια, ώστε να δημιουργηθούν τετελεσμένα πριν επικρατήσουν ολοκληρωτικά οι κομμουνιστές. Γιατί ήξερε ότι η πολιτική επιρροή των ελεγχόμενων εξόριστων κυβερνήσεων ήταν πολύ μικρή, έως ανύπαρκτη.
Στη Συνδιάσκεψη όμως της Τεχεράνης το Γενάρη του 1943, η πρόταση για άνοιγμα του Δεύτερου Μετώπου στη Βαλκανική απορρίφτηκε, φυσικά, από τους Σοβιετικούς, αλλά και από τους Αμερικάνους, που δεν είχαν διαμορφώσει ακόμα πλήρως την μεταπολεμική τους στρατηγική για την Ευρώπη. Η αιτιολόγηση ήταν απλή: Δεν θα εξυπηρετούσε στην εξέλιξη των γενικών στρατιωτικών επιχειρήσεων, όσο αν η απόβαση γινόταν στη Γαλλία ή στις Κάτω Χώρες.

Τσέτνικς με Γερμανούς.

Στα τέλη του 1944 το στρατιωτικό τοπίο στη Γιουγκοσλαβία είχε πάνω κάτω ξεκαθαρίσει. Οι παρτιζάνοι, έχοντας την λαϊκή υποστήριξη, αλλά και την πλήρη υποστήριξη των Συμμάχων, εκτόπισαν τους Γερμανούς από σημαντικές εκτάσεις της Γιουγκοσλαβίας και εκκαθάρισαν τις ζώνες των Τσέτνικς, οι οποίοι από καιρό χτυπούσαν μόνο τους κομμουνιστές συνεργαζόμενοι ανοιχτά με τους Γερμανούς. Στις απελευθερωμένες περιοχές καταλήφτηκαν και αεροδρόμια τα οποία αποτέλεσαν τις βάσεις για την νεοσυγκροτημένη Αντάρτικη Πολεμική Αεροπορία, με κυριευμένο γερμανοκροατικό υλικό [1]. Ανάμεσα στα αιχμαλωτισμένα αεροσκάφη υπήρχε και ένα "Στούκας", το οποίο όμως δεν σώζεται.

Μεταφορικό Γιούνγκερς Ju-52 (GER). Κυριεύτηκε το 1944 στο Μοντενέγκρο

Καταδιωκτικό Μέσσερσμιτ Bf-109 (GER). Κυριεύτηκε τον Οκτώβρη του 1944 στο Μπαράτ

Η διάσκεψη της Τεχεράνης ήταν κομβική για τον γιουγκοσλαβικό αγώνα. Οι παρτιζάνοι αναγνωρίστηκαν από τους συμμάχους ως η μόνη αντιστασιακή δύναμη και πλέον υποστηρίχτηκαν και με πολεμικό υλικό. Στα απελευθερωμένα εδάφη εγκαταστάθηκαν Εγγλέζικες και Σοβιετικές αεροπορικές δυνάμεις, οι οποίες μετέπειτα χάρισαν στην Γιουγκοσλαβική Αεροπορία τα πολεμικά αεροσκάφη. Αυτά ουσιαστικά αποτέλεσαν τον αρχικό κορμό της μεταπολεμικής Γιουγκοσλάβικης Πολεμικής Αεροπορίας.
Οι Εγγλέζοι εγκατέστησαν το φθινόπωρο του 1944, με γιουγκοσλάβους πιλότους, την 351η σμηναρχία (με Χάρρικεην) και την 352η σμηναρχία (με Σπιτφάιερ) της RAF, συνολικά 32 αεροσκάφη, με έδρα αρχικά την συνθηκολογημένη Ιταλία.

Χώκερ Χάρρικεην (ENG)

Σουπερμαρίν Σπιτφάιερ (ENG)

Οι Σοβιετικοί συγκρότησαν στα τέλη του 1944, και αυτοί με Γιουγκοσλάβους πιλότους, την 42η Μεραρχία Επίθεσης (με Στουρμόβικ) και την 11η Μεραρχία Καταδίωξης (με Γιάκοβλεβ-3), συνολικά 258 αεροσκάφη, με βάσεις στα απελευθερωμένα αεροδρόμια της Γιουγκοσλαβίας.

Γραφείο Ιλιούσιν Il-2 Στουρμόβικ (URS)

Γραφείο Γιάκοβλεβ YAK-3 (URS)

Το υλικό αυτό, μαζί με τα τανκς που παραχώρησαν οι Σοβιετικοί, μετέτρεψαν το γιουγκοσλαβικό αντάρτικο στρατό σε κανονικό τακτικό στρατό, πριν ακόμα συγκροτηθεί το νέο κράτος. Προς το τέλος του πολέμου στις γραμμές των παρτιζάνων έφτασαν να υπηρετούν κοντά 800.000 άντρες και γυναίκες, σημειώνοντας μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες, εκτοξεύοντας το πολιτικό κύρος της ηγεσίας του Αντιφασιστικού Συμβουλίου Εθνικής Απελευθέρωσης-AVNOJ (του γιουγκοσλαβικού ΕΑΜ σαν να λέμε). Και μετά; Η ηγεσία αμφιταλαντευόταν ως προς την κατεύθυνση που θα ακολουθήσει η μεταπολεμική Γιουγκοσλαβία.

2ος ο τιτοϊκός Μόμα Μάρκοβιτς. 3ος ο Άγγλος σύνδεσμος Φιτζρόυ ΜακΛην, 4ος ο τιτοϊκός Κότσα Πόποβιτς, 5ος ο φιλοσοβιετικός Σρέτεν Ζούγιοβιτς, 6ος  ένας σοβιετικός απεσταλμένος στο Στρατηγείο των ανταρτών το 1944. Δεν φαντάζονταν κανείς τι θα ακολουθούσε...

Στις 16 Ιούνη του 1944 υπογράφεται η συμφωνία Τίτο-Σούμπασιτς για τη συμμετοχή στην μελλοντική κυβέρνηση και των εξόριστων φιλοαγγλικών και φιλοβασιλικών κύκλων. Θεωρήθηκε μεγάλη επιτυχία αυτή της αγγλικής διπλωματίας, να συμπεριλάβει δηλαδή τους εξόριστους μπον βιβέρ στην κυβέρνηση αλλά και δείγμα συνάμα πολιτικής θολούρας από πλευράς της ηγεσίας των ανταρτών.  Ένας από τους συνδέσμους του Τσώρτσιλλ στον Τίτο είναι ο ίδιος ο γιος του, ο Ράντολφ Τσώρτσιλλ. Ένας άλλος, ο Φιτζρόυ ΜακΛήν, θα ήταν αυτός που το 1948 θα ξεκινούσε τις καινούργιες επαφές για τον προσεταιρισμό της Γιουγκοσλαβίας.  Οι Εγγλέζοι είχαν λόγους που έδιναν τόση σημασία στη Γιουγκοσλαβία. Το παιχνίδι παιζόταν ακόμα. Και τελικά,ποτέ δεν ξεκαθαρίστηκε! Η κατάσταση πολύ σύντομα άλλαξε. Η σαρωτική προέλαση των σοβιετικών στη δυτική βαλκανική δημιουργεί τον Σεπτέμβρη του 1944 νέα πολιτικά δεδομένα, ανατρέποντας κάποιους συσχετισμούς που έχτιζε με κόπο και (πολλή!) ίντριγκα η εγγλέζικη διπλωματία. Χωρίς μάρκες όμως πόσο να μπλοφάρεις;

Για το τελευταίο χτύπημα, Όλοι-Όλες!

Τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο του 1944 ο Τίτο είχε απευθείας συναντήσεις, διαδοχικά, με τους Τσώρτσιλλ στην Ιταλία και Στάλιν στην Μόσχα. Στην πρώτη περίπτωση έγινε δέκτης πιέσεων για να συμπεριλάβει και Τσέτνικς [2] στην μελλοντική κυβέρνηση, πράγμα που αρνήθηκε. Επίσης, να δηλώσει ανοιχτά ότι δεν θα εγκαθιδρύσει "κομμουνιστικό καθεστώς", δήλωση που και να ήθελε δεν μπορούσε να κάνει. Στη δεύτερη, διατύπωσε το αίτημά του να συνδράμει ο Ερυθρός Στρατός, που τότε είχε μόλις διώξει τους ναζί από τη Ρουμανία, στην τελική έφοδο για την απελευθέρωση του Βελιγραδίου με τον όρο να αποσυρθεί μετά προς την Ουγγαρία. Οι τεθωρακισμένες στρατιές των σοβιετικών μπήκαν πράγματι από τα ρουμανικά σύνορα, σάρωσαν τους Γερμανούς και αποχώρησαν. Η Γιουγκοσλαβία είχε απελευθερωθεί.
Ο Τίτο, καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου, λειτούργησε και σαν ενδιάμεσος κρίκος για τα κομμουνιστικά κόμματα που δεν μπορούσαν να πιάσουν επαφή με το κόμμα των μπολσεβίκων, όπως στην περίπτωση του ελληνικού και του αλβανικού, ώστε να μπορέσουν να συντονίσουν τις ενέργειες τους με αυτές της ηγεσίας του Ερυθρού Στρατού που ουσιαστικά μόνος αντιμετώπιζε τους Γερμανούς. Ο ρόλος αυτός όμως, σε συνάρτηση με την αδιαμφισβήτητη πολιτική του ισχύ, ξύπνησε ιδέες και τάσεις για τον συντονισμό τον ανταρτών της βαλκανικής από τον ίδιο τον Τίτο και ανεξάρτητα από τη γενική πορεία του πολέμου, δηλαδή για ηγεμονισμό. Οι αντιλήψεις αυτές δεν άργησαν να ξεσπάσουνε ανοιχτά, μετά τον πόλεμο. 

Ενότητα 2η: Αντιπαράθεση μέσα και έξω από τη Γιουγκοσλαβία. 1945-1948

 

Η πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη μέχρι το 1948

Μετά το τέλος του Β'Παγκοσμίου Πολέμου ξεκίνησε ο Ψυχρός Πόλεμος. Ήδη από τη συνδιάσκεψη των Στάλιν-Τρούμαν-Άττλη στο Πότσνταμ το καλοκαίρι του 1945, που συνέπεσε με την πρώτη ατομική δοκιμή στο Αλαμογκόρντο των ΗΠΑ,  φάνηκε ότι οι δυτικοί δεν επρόκειτο να κάτσουν με σταυρωμένα χέρια μπροστά στην τεράστια πολιτική επιρροή που ασκούσε η Σοβιετική Ένωση, όχι μόνο στις χώρες που απελευθέρωσε ο Ερυθρός Στρατός, αλλά και στις χώρες που αποτέλεσαν τη συμμαχία του ΝΑΤΟ μεταγενέστερα. Ειδικότερα η Αμερική, έχοντας μεταβληθεί σε έναν βιομηχανικό κολοσσό από την πολεμική προσπάθεια και έχοντας μόνο αυτή την ατομική βόμβα, άρχισε να επεξεργάζεται το Δόγμα Τρούμαν για την περικύκλωση και απομόνωση της ΕΣΣΔ [3], το οποίο προέβλεπε για την Ευρώπη την οικονομική και στρατιωτική ενίσχυση των χωρών στις οποίες στάθμευε ο αμερικανικός στρατός, ώστε αφενός η Αμερική να ανοίξει αγορές για τα βιομηχανικά της προϊόντα και αφετέρου να ενισχυθούν οι φιλικές προς αυτήν κυβερνήσεις. Το οικονομικό σκέλος του Δόγματος, το περιβόητο Σχέδιο Μάρσαλ [4], προέβλεπε και ενίσχυση και των χωρών που διατηρούσε παρουσία ο Ερυθρός Στρατός. Στις χώρες αυτές το πολιτικό παιχνίδι παιζόταν ακόμα. Μέχρι το 1948, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία είχαν σχηματιστεί κυβερνήσεις συνεργασίας με τη συμμετοχή και αστικών δυνάμεων, εκτός βέβαια εκείνων που συνεργάστηκαν με τους Ναζί. Τα ζεστά δολλάρια του Σχεδίου Μάρσαλ θα αποτελούσαν τον δούρειο ίππο για την ενίσχυση των αστικών δυνάμεων των τριών-κατεστραμμένων από τον πόλεμο-χωρών που παρέμεναν στο παιχνίδι.

1938: Η φωτιά ξέσπασε και κατευθύνεται ανατολικά.

Η κίνηση αυτή ήταν καθαρά επιθετική. Παρά τις διακηρύξεις για ανθρωπιστική βοήθεια, ανασυγκροτήσεις κλπ, σύντομα το σχέδιο Μάρσαλ ντύθηκε με εμπρηστικές δηλώσεις και προσδοκίες για "ανάσχεση της κομμουνιστικής εξάπλωσης", με απειλές ακόμα και για νέο πόλεμο. Η ΕΣΣΔ είχε προσανατολιστεί στο να μην επιτρέψει την επανάληψη της ιστορίας του 1938, που σηματοδοτήθηκε από προσαρτήσεις χωρών και ανατροπές κυβερνήσεων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Για λόγους ασφάλειας λοιπόν (αλλά και εξαιτίας των ενισχυμένων κατά τη διάρκεια του πολέμου μεγαλορωσικών ή εθνικιστικών αντιλήψεων), δεν μπορούσε να δεχτεί την εφαρμογή του προγράμματος στις χώρες που απελευθέρωσε και αναγκαστικά θα έπρεπε να αντικαταστήσει την οικονομική ενίσχυση με δικά της ρούβλια. Όπως και έγινε.

Διαδήλωση στο Βελιγράδι

Στη Γιουγκοσλαβία η πολιτική κατάσταση είχε σταθεροποιηθεί πιο πριν. Το Λαϊκό Μέτωπο, υπό το ΚΚΓ, συγκρότησε ήδη από τις 11 Νοέμβρη 1945 σταθερή κυβέρνηση, η οποία απευθύνθηκε αρχικά στη συγγενή ιδεολογικά Σοβιετική Ένωση για οικονομική βοήθεια. Ξεκίνησε η αναστήλωση της οικονομίας με σοβιετική βοήθεια, με βάση το πενταετές πλάνο που εκπόνησε το 1947 η κυβέρνηση του Τίτο. Εθνικοποιήθηκαν οι τράπεζες, οι βιομηχανικές μονάδες, τα τσιφλίκια και οι μεγάλες εμπορικές επιχειρήσεις, και ξεκίνησε ένας κεντρικός σχεδιασμός στην οικονομία, που όμως εξαιρούσε τη γεωργική παραγωγή.
Το Λαϊκό Μέτωπο προχώρησε σε μικρής έκτασης κρατικοποίηση ή κολλεκτιβοποίηση της γεωργικής παραγωγής. Αντιθέτως επέτρεψε την ιδιωτική πρωτοβουλία, βάζοντας όριο κατοχής γης στα 250 στρέμματα. Η απόφαση αυτή αντανακλούσε την ισχυρή επίδραση που είχαν μέσα στους κόλπους του ΚΚΓ τα μικροαστικά και μεσοαστικά στρώματα της υπαίθρου, στα οποία η ηγεσία του κόμματος επέτρεψε να εισέλθουν προς το τέλος του πολέμου μαζικά στις γραμμές του και να καταλάβουν και επιτελικές θέσεις.
Η σχέση συνεργασίας με την ΕΣΣΔ κράτησε μέχρι μόλις το 1948 με την αποβολή της Γιουγκοσλαβίας στις 28 Ιούνη από την Κομινφόρμ, το συντονιστικό των κομμουνιστικών κομμάτων των Ανατολικών Χωρών, της Ιταλίας και της Γαλλίας. Αιτία της διάσπασης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου ήταν η τυχοδιωκτική και εθνικιστική πολιτική που ακολουθούσε ο Τίτο στα Βαλκάνια ονειρευόμενος προσαρτήσεις χωρών, όπως την Αλβανία [5], και περιοχών, όπως την Τεργέστη και τμήματα της Μακεδονίας, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο όχι μόνο τις σχέσεις των κομμάτων που απάρτιζαν την Κομινφόρμ, αλλά και τις εύθραυστες μεταπολεμικές ισορροπίες που οι Σοβιετικοί πάσχιζαν στην περίοδο αυτή να διατηρήσουν [6]. Ο Τίτο, απ' την άλλη, κατηγόρησε την ΕΣΣΔ για ιμπεριαλισμό και απέλασε όλους τους οικονομικούς και στρατιωτικούς συμβούλους της. Στη συνέχεια τα πυρά στράφηκαν στο εσωτερικό.
Στην επίσημη ιστοριογραφία, η αποβολή της Γιουγκοσλαβίας από την Κομινφόρμ παρουσιάζεται σαν απόφαση του Στάλιν μπροστά στον "ανεξάρτητο" γενικά ρόλο που διεκδικούσε ο Τίτο. Δεν είναι ακριβώς έτσι, και σίγουρα όχι με αυτήν τη διατύπωση, όπως είδαμε παραπάνω. Τον χωρισμό άλλωστε τον επιδίωξε και η κυβέρνηση του Βελιγραδίου, η οποία βλέποντας ότι η ΕΣΣΔ, που είχε υποστεί τεράστια καταστροφή από τον πόλεμο, δυσκολευόταν να παράσχει την οικονομική βοήθεια για την ανασυγκρότηση της γιουγκοσλαβικής οικονομίας (που επίσης υπέστη μεγάλες συγκριτικά ζημιές) με τον τρόπο που αυτή σχεδιάστηκε, άρχισε να αλληθωρίζει προς τη Δύση.
Μια μεγάλη αντιπαράθεση ξέσπασε, ήδη από το 1945, στους κόλπους του ΚΚΓ για το είδος της ανασυγκρότησης που επιδιώκονταν και τις χρονικές προθεσμίες αυτής.

Καρντέλλι (αριστερά) και Τίτο (δεξιά)

Το πενταετές πλάνο, αν και ξεκίνησε καλά, κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία. Το γεγονός αυτό οι "Τιτοϊκοί" (Τίτο, Έντβαρ Καρντέλλι κλπ) απέδωσαν, στην ξαφνική διακοπή των εμπορικών συναλλαγών (εισαγωγές-εξαγωγές-δανεισμός) με την Ανατολή αλλά και στο "γραφειοκρατικό" κεντρικό σχεδιασμό του ίδιου του πλάνου. Η εσωκομματική αντιπολίτευση (Αντρίγια Χέμπραγκ, Σρέτεν Ζούγιοβιτς κ.α.) υποστήριξε ότι ο κεντρικός σχεδιασμός δεν μπορούσε έτσι κι αλλιώς να φτάσει στην επιτυχία με λίγες και μικρές κολλεκτίβες (οι λεγόμενες ζάντρουγκες), χωρίς το πάντρεμα πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα. Ειδάλλως, η οικονομία θα εξαρτιώνταν απόλυτα από ξένη βοήθεια (καταναλωτικά αγαθά και κεφάλαιο). Η αντιπαράθεση έληξε με τον εκτοπισμό, φυλάκιση και εκτέλεση των στελεχών των φιλοσοβιετικών. Άνοιγε ο δρόμος για την αμερικάνικη "βοήθεια", παρά την ένταση της προηγούμενης περιόδου που σηματοδοτήθηκε μέχρι και με καταρρίψεις αμερικανικών αεροσκαφών πάνω από τον εναέριο χώρο της Γιουγκοσλαβίας. Η ειρωνεία της ιστορίας; Οι ΗΠΑ βρέθηκαν να δικαιολογούν στην κοινή γνώμη την παροχή βοήθειας σε μια σοσιαλιστική χώρα, την ώρα ακριβώς που στο εσωτερικό τους είχε ξεκινήσει το μεγάλο κυνήγι της Αριστεράς, ο Μακαρθισμός.

Ενότητα 3η:  Ανήκομεν εις την Δύσιν. 1948-1955

 

Περιοδικό Τάιμ 6/5/1955

Οι Δυτικοί, δεδομένης της γεωπολιτικής σημασίας και του μεγέθους της Γιουγκοσλαβίας, δεν μπορούσαν να αφήσουν τέτοια ευκαιρία να πάει χαμένη. Ο σεισμός που προκαλούσε η απόφαση του Τίτο να αποτανθεί στους Αγγλοαμερικάνους θα προκαλούσε σημαντική ζημιά στο σοσιαλιστικό συνασπισμό που μόλις είχε γεννηθεί. Οι κινήσεις και των δυο μερών ήταν προσεκτικές, διότι το ΚΚΓ ήταν ένα σημαντικό κομμάτι του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, ο λαός γαλουχήθηκε μέσα στον πόλεμο στη συμμαχία με την ΕΣΣΔ και η στροφή δεν ήθελε πολύ να χαρακτηριστεί προδοσία και στο εσωτερικό. Αρχικά χρησιμοποιήθηκαν οι επαφές που διατηρούσαν οι Εγγλέζοι από το καιρό της Αντίστασης.
Ο Τίτο σύντομα άρχισε τις εκκαθαρίσεις των "σταλινικών" στο κόμμα και οι Αμερικάνοι αρχικά χαλάρωσαν τον έλεγχο των εισαγωγών-εξαγωγών της Γιουγκοσλαβίας προς Ιταλία και Αγγλία. Το καλοκαίρι του 1949 ο Τίτο διέκοψε κάθε βοήθεια στους Έλληνες κομμουνιστές και μάλιστα καταγγέλθηκε ότι επέτρεψε στον Κυβερνητικό στρατό να περάσει από γιουγκοσλαβικό έδαφος για να χτυπήσει από πίσω το Δημοκρατικό στρατό στο Καϊμάκτσαλάν. Στη συνέχεια άρχισε να ρέει το χρήμα, υπό τη μορφή δανείων, και εγκρίθηκε η στρατιωτική βοήθεια μετά την υπογραφή ανάλογης συμφωνίας (14/11/1951). Το πρώτο δάνειο που έδωσε η κυβέρνηση Τρούμαν το 1949 είχε αξία 20 εκατομμυρίων δολλαρίων της εποχής. Μέχρι το 1955 το συνολικό ποσό χρηματοδότησης, μόνον από τις ΗΠΑ, ήταν της τάξης των 600 εκατομμυρίων δολλαρίων. Ένα μικρό μέρος μόνο ήταν υπό τη μορφή του διακρατικού δανεισμού με περιόδους αποπληρωμής [7]. Η νέα, μετά τις εκκαθαρίσεις [8], κυβέρνηση βρήκε τις ζητούμενες πιστώσεις για να κινηθεί η οικονομία, με τον τρόπο που ήθελε. Τα προβλήματα βέβαια δεν άργησαν πολύ να ξεσπάσουν, όπως θα δούμε παρακάτω (στο Β' μέρος).
Βάσει της στρατιωτικής συμφωνίας, η γιουγκοσλαβική αεροπορία παρέλαβε μεγάλους αριθμούς αεροπλάνων, αρχικά τα παρωχημένα Ρ-47 και ΝτεΧαβιλάντ Μοσκίτο, βετεράνους του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, και στη συνέχεια τα πρώτα τζετ, τα Τ-33, F-84 και τα F-86.

Ριπάμπλικ Ρ-47 Θάντερμπολτ (USA)

Κανανταίρ F-86 Σέιμπρ (USA-καναδικής κατασκευής)

Ριπάμπλικ F-84 Θάντερτζετ (USA)

Οι Αμερικάνοι πέτυχαν, με την οικονομική και στρατιωτική τους βοήθεια, να σταθεροποιηθεί η διεθνής θέση της Γιουγκοσλαβίας, το σχίσμα με τη Σοβιετική Ένωση, και να απομονώσουν τους Ιταλούς και Έλληνες κομμουνιστές. Οι προσδοκίες τους για τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο δεν θα μπορούσαν να είναι άλλες. Οι πολιτικοί συσχετισμοί στην Ευρώπη έμειναν έκτοτε σχεδόν αμετάβλητοι μέχρι το 1989, μέχρι την κατάρρευση των (μεταλλαγμένων πια) καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης.
Στις 28 Φλεβάρη 1953 υπογράφεται στην Άγκυρα το Βαλκανικό Σύμφωνο συνεργασίας μεταξύ της Γιουγκοσλαβίας, της Ελλάδας και της Τουρκίας για την κοινή αμυντική στάση των τριών χωρών ενόψει μια σοβιετικής εισβολής, Το Σύμφωνο αυτό πολιτικά ισοδυναμεί με την ένταξη της Γιουγκοσλαβίας στο ΝΑΤΟικό σχεδιασμό.
Στο εσωτερικό, ο κεντρικός σχεδιασμός της οικονομίας αντικαταστάθηκε το 1950-1951 με την "Σοσιαλιστική Αυτοδιαχείριση", δηλαδή τη, σύμφωνα με τον Καρντέλλι, συμμετοχή των εργαζομένων στη διοίκηση των βιομηχανιών/βιοτεχνιών και τον ορισμό από αυτούς των διευθυντών της επιχείρησης, χωρίς την παρέμβαση του κράτους, γενικά την ελαχιστοποίηση του κρατικού παρεμβατισμού σε μια σοσιαλιστική οικονομία.  Η κολλεκτιβοποίηση εγκαταλείφτηκε, το ίδιο το κόμμα μετονομάστηκε σε Λίγκα των Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών, σηματοδοτώντας τυπικά την αποκοπή από το τριτοδιεθνιστικό παρελθόν του.



ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...

Σημειώσεις:

[1]: Τα πρώτα αεροσκάφη των παρτιζάνων ήρθαν στην κατοχή τους ήδη από τον Ιούνη του 1942, όταν δυο Κροάτες πιλότοι αυτομόλησαν μαζί με τα αεροσκάφη τους, δυο διπλάνα.
[2]: Ο Τσώρτσιλλ δεν αναφέρει πολλά στα απομνημονεύματά του για τη συνάντηση αυτή, εκτός του ότι "ανυπομονούσε να γίνει" και ότι "προσπάθησε να γεφυρώσει το χάσμα με τον εξόριστο βασιλιά". Σε άλλα σημεία όμως αναφέρει ότι "όταν το καλοκαίρι του 1943 εισβάλαμε στη Σικελία και στην Ιταλία, τα Βαλκάνια, και ειδικότερα η Γιουγκοσλαβία, απασχολούσαν μονίμως τη σκέψη μου". Παρακάτω σημειώνει για την αναφορά που του ήρθε από τη Γιουγκοσλαβία στις 6 Ιούνη του 1944, η οποία έλεγε ότι "Από πληροφορίες που διαθέτει το Υπουργείο Στρατιωτικών είναι σαφές ότι οι Τσέτνικ έχουν εκτεθεί ανεπανόρθωτα λόγω των σχέσεών τους με τον Άξονα στην Ερζεγοβίνη και το Μαυροβούνιο.", όμως ο ίδιος ακόμα ποντάρει σε αυτόν. (Ουίνστον Τσώρτσιλ :Β'Παγκόσμιος Πόλεμος εκδ.Καθημερινή τ.5 σελ.212-219 )
[3]: Η κατά Τζώρτζ Κένναν "Communist Containment" (ανάσχεση των κομμουνιστών). Πολλά στελέχη του δυτικού συνασπισμού, μεταξύ των οποίων και ο Τσώρτσιλλ, πρότειναν και ανοιχτά τον πυρηνικό βομβαρδισμό των σοβιετικών "όσο είναι καιρός".
[4]: Το σχέδιο Μάρσαλ τέθηκε σε εφαρμογή στις 5 Ιούνη του 1947 και προέβλεπε την ενίσχυση των κυβερνήσεων κυρίως της Γαλλίας και της Ιταλίας, κομβικών χωρών του ιμπεριαλισμού, όπου οι κομμουνιστές ήταν στα πρόθυρα της εξουσίας και οι αστικές τάξεις υπό ανασυγκρότηση, μετά τα συντριπτικά πλήγματα που δέχτηκαν στον πόλεμο. Σύμφωνα με τον Τρούμαν ήταν "Βοήθεια απαραίτητη, αν θέλουμε να κρατηθεί η οικονομία τους ώσπου να περάσει ο χειμώνας και να μην εξαρθρωθούν τα πολιτικά τους συστήματα" (Ραιημόν Καρτιέ Μεταπολεμική Παγκόσμιος Ιστορία τ.3 εκδ ΒΙΠΕΡ). Το σχέδιο επεκτάθηκε και για τις ανατολικές χώρες. Ειδικά στην Ιταλία, οι περισσότεροι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι θα ήταν αδύνατο να πάρει η Χριστιανική Δημοκρατία τις εκλογές του '48 χωρίς τον πακτωλό χρημάτων του Σχεδίου.
[5]: Οι Αλβανοί κομμουνιστές κατηγόρησαν τους Τιτοϊκούς ότι επιχείρησαν να παραρτημοποιήσουν την οικονομία τους και να ελέγξουν το κόμμα τους (το κατάφεραν πρόσκαιρα) με σκοπό την μελλοντική προσάρτηση της Αλβανίας. Στην 8η ολομέλεια του ΚΚ Αλβανίας (8/2/1948) ο Γιουγκοσλάβος απεσταλμένος Σάβο Σλάτιτς ανέλυσε το σχέδιο που προέβλεπε την ένωση των δύο χωρών σε βάσεις ομοσπονδιακές, συγχώνευση των εθνικών οικονομιών, ενοποίηση των στρατών και, αργότερα, την εξέταση της δημιουργίας ενιαίου κράτους. Στη συνέχεια ο Τίτο ζήτησε να στείλει γιουγκοσλαβικές μεραρχίες στην Αλβανία, το ποτήρι ξεχείλισε, και παρενέβη η Σοβιετική Ένωση.
Οι Γιουγκοσλάβοι έμποροι κατηγορήθηκαν επίσης ότι, μετά που απαίτησαν την κατάργηση των δασμών μεταξύ των δυο κρατών, καθάριζαν την αγορά της Αλβανίας από τα καταναλωτικά αγαθά, δημιουργώντας ελλείψεις και πληθωρισμό. Πηγή: Ιστορία του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας, Ιστορικές Εκδόσεις 1976 σελ.264-278.
[6]: Η δεύτερη επιστολή που έστειλε η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚ Σοβ.Ενωσης στην ΚΕ του ΚΚ Γιουγκοσλαβίας, στις 4-5-1948, πριν την αποβολή των τελευταίων από την Κομινφόρμ, αναφέρεται και στην Τεργέστη: "Όπως είναι γνωστό, μετά από μια σειρά εδαφικών παραχωρήσεων υπέρ της Γιουγκοσλαβίας, που η Σοβιετική Ένωση απέσπασε από τους Αγγλοαμερικάνους, αυτοί οι τελευταίοι μαζί με τους Γάλλους, απέρριψαν την σοβιετική πρόταση για παραχώρηση της Τεργέστης στη Γιουγκοσλαβία (σ.σ.  ο γιουγκοσλαβικός στρατός είχε μπει στις 1-5-1945 στην πόλη). Απ' την στιγμή που όλα τα άλλα μέσα είχαν εξαντληθεί, η Σοβιετική Ένωση δεν είχε άλλο τρόπο για να δώσει την Τεργέστη στη Γιουγκοσλαβία, παρά ξεκινώντας πόλεμο με τους Αγγλοαμερικάνους, καταλαμβάνοντάς την με τη βία. Οι γιουγκοσλάβοι σύντροφοι δεν γίνεται να μην συνειδητοποιούν ότι μετά από έναν τόσο σκληρό πόλεμο, η ΕΣΣΔ δεν θα μπορούσε να ξεκινήσει άλλον ένα.".
[7]: "Τίτο, ο οραματιστής της γιουγκοσλαβικής ενότητας", περ. Ιστορικά Θέματα τ.31 Ιούλιος Άυγουστος 2004.
[8]: Οι εκκαθαρίσεις, που περιλαμβάνανε από εξορίες μέχρι "μυστηριώδεις" εξαφανίσεις, όπως αυτή του αρχηγού του στρατού Άρσο Γιοβάνοβιτς, δεν αφορούσαν μόνο τα ηγετικά κλιμάκια του κόμματος. Επεκτάθηκαν σε όλη την κοινωνία.

Άλλες Πηγές:

>http://www.aeroflight.co.uk/waf/yugo/part/yugo-part-home.htm
>http://www.rizospastis.gr/static.do?page=/history/dse/DSE_MEROS_68_23-01-97_10.jsp
>Ε-ιστορικά τ.107/1-11-2001 "Ψυχρός Πόλεμος"