Μικρά της Ιστορίας VIIΙ (Η κατάρα του Ταμερλάνου)

Η Κατάρα του Ταμερλάνου

Δεισιδαιμονία και πολιτικές αντιδράσεις

Ο Μιχαήλ Γερασίμωφ

Στις 15 Ιούνη 1941 η αρχαιολογική σχολή του Πανεπιστημίου της Λένινγκραντ οργάνωσε μια αποστολή αρχαιολόγων στη Σαμαρκάνδη του Ουζμπεκιστάν της Σοβιετικής Ένωσης, με σκοπό να ανοίξουν το ταφικό σύμπλεγμα Γκουτ-ε-Αμίρ (Gut e Amir) όπου είχε ταφεί ο Ταμερλάνος το 1405. Η πολυμελής αποστολή είχε επικεφαλής τον Μιχαήλ Γερασίμωφ και αποτελούνταν από αρχαιολόγους, ιστορικούς, ανθρωπολόγους, συγγραφείς, καμεραμάν κλπ. Ο Γερασίμωφ ήταν ονομαστός ανθρωπολόγος και ιστορικός της ΕΣΣΔ, ειδικός στο να ανασυνθέτει τα σώματα και τα πρόσωπα των σκελετών και κρανίων στα αρχαιολογικά ευρήματα. Οι μέθοδοί του έγιναν παγκοσμίως γνωστές αργότερα, κατά τη δεκαετία του '50, μετά το φημισμένο άνοιγμα του τάφου του Ταμερλάνου, του επονομαζόμενου και "Ξίφους του Ισλάμ" και την μελέτη των οστών του. Ακολούθησε η εργασία πάνω  στον Ιβάν τον Τρομερό και άλλους. Παρέδωσε διαλέξεις στην Ευρώπη προσκεκλημένος από διάφορα πανεπιστήμια και πέθανε στην Μόσχα το 1970. Πάνω από διακόσιες αναπαραστάσεις προϊστορικών και ιστορικών προσώπων που δημιούργησε, κοσμούν διάφορα μουσεία χωρών της πρώην ΕΣΣΔ. 

Το Μαυσωλείο Γκουτ-ε-Αμίρ

Το ταφικό σύμπλεγμα-μαυσωλείο Γκουτ-ε-Αμίρ περιείχε τους τάφους των γιων του Ούλουγκμπεγκ (εγγονού του Ταμερλάνου), των γιων του Ταμερλάνου, Μιρανσάχ και Σαχρούχ, τον τάφο του Ούλουγκμπεγκ και, τέλος, αυτόν του Ταμερλάνου. Ο τάφος του μεγάλου Μογγόλου στρατηλάτη (και μεγάλου σφαγέα της Ιστορίας) ανοίχτηκε τελευταίος στις 20 Ιούνη 1941. Καλυπτόταν από μια βαριά ταφόπλακα. Όταν αυτή μετακινήθηκε το μαυσωλείο γέμισε από μια μίξη αιθέριων αρωμάτων κάμφορας, τριαντάφυλλου, ρετσινιού και λιβανιού. Ήταν τα έλαια που χρησιμοποίησαν οι Μογγόλοι για τη διατήρηση της σορού του από το Καζακστάν, όπου βρήκε το θάνατο (καθ' οδόν προς την Κίνα), μέχρι την ταφή του στη Σαμαρκάνδη. Περίπου όπως έκαναν και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι. Και εκεί, όταν οι Βρετανοί και Γάλλοι αρχαιολόγοι άνοιγαν τον τάφο κάποιου φαραώ, ο χώρος κατακλυζόταν από αρώματα: η μυρωδιά της...κατάρας, όπως διέδωσαν κάποια στιγμή κάποιες εφημερίδες και πίστευαν και ορισμένοι ντόπιοι. Φτιάχτηκαν διάφοροι θρύλοι, οι οποίοι συνδέθηκαν με κατοπινούς θανάτους. Για παράδειγμα, το άνοιγμα του τάφου του Τουταγχαμών στις 5 Απρίλη 1923 συνδέθηκε με το θάνατο έξι ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και του επικεφαλής αρχαιολόγου Χάουαρντ Κάρτερ (βέβαια αυτός πέθανε 17 χρόνια μετά!), αλλά και του χορηγού του Λόρδου Κάρναβον ο οποίος πέθανε μυστηριωδώς μόλις τέσσερις μήνες αργότερα, και μάλλον έτσι ξεκίνησε η όλη φημολογία. Υποτίθεται δε, ότι στην είσοδο του τάφου υπήρχε η επιγραφή: "ο θάνατος με ταχύτατα φτερά θα επισκεφτεί όσους μπουν σε αυτόν τον ιερό τάφο". Κάτι τέτοιο όμως υπήρχε μόνο στη φαντασία των χρονικογράφων.

Πάντως, δεν θα μπορούσε ούτε ο Ταμερλάνος να αποτελέσει εξαίρεση. Βρέθηκαν λοιπόν δυο επιγραφές: μία στον τάφο που έλεγε "όταν σηκωθώ από τον τάφο η Γη θα τρέμει" και μια θρυλούμενη άλλη, χαραγμένη στο κράνος του εσωτερικά, που ήταν πιο συγκεκριμένη: "όποιος ανοίξει τον τάφο μου θα αμολήσει έναν εισβολέα πιο τρομακτικό από ό,τι ήμουν εγώ". Όπερ κι εγένετο: Δυο μέρες αργότερα, ο Χίτλερ εισβάλλει στη Σοβιετική Ένωση! Και πράγματι, ο εισβολέας ήταν τρομακτικότερος από τον Ταμερλάνο. Οι Ναζί σκότωσαν περίπου είκοσι εκατομμύρια σοβιετικούς "υπαίτιους" του ανοίγματος του τάφου και πολλούς παραπάνω ανθρώπους συνολικά, ενώ ο Ταμερλάνος υπολογίζεται (όπως υπολογίζεται τέλος πάντων) ότι εξόντωσε δεκαεφτά. Αυτήν τη φορά δεν την πλήρωσαν λοιπόν μόνο οι αρχαιολόγοι και οι βοηθοί τους, όπως στην Αίγυπτο, αλλά όλη η ανθρωπότητα. Ο θρύλος είχε και συνέχεια. Τα οστά μεταφέρθηκαν στη Μόσχα για την μελέτη τους [1] και όταν επιστράφηκαν, στα μέσα Νοέμβρη του 1942, ξεκίνησε η μεγάλη κυκλωτική κίνηση του Ερυθρού Στρατού στο Στάλινγκραντ. Εκείνη που οδήγησε στη νίκη και άλλαξε την έκβαση όλου του πολέμου στην Ευρώπη. Ο Ταμερλάνος ξαναθάφτηκε εκεί που τον βρήκαν και η κατάρα άρχισε να σβήνει.

Οι φήμες για κατάρες σε τάφους προέρχονται πολλές φορές από ευφάνταστους συγγραφείς και δημοσιογράφους της Δύσης (περιέργως, ο Τουταγχαμών, ή κάποιος άλλος Φαραώ, δεν "τιμώρησε" όλην την ανθρωπότητα, όπως ο Ταμερλάνος, παρόλο που τις σαρκοφάγους και τις μούμιες τους οι ξένοι αρχαιολόγοι ποτέ δεν τις επέστρεψαν-τις έκλεψαν, δηλαδή ακόμα χειρότερα!). Πολλές όμως αποτελούν και μέρος μιας πολιτιστικής ή και εθνικής κληρονομιάς. Ο τυμβωρύχος και ο αρχαιολόγος, όπως και να το δει κανείς, ανοίγοντας έναν τάφο βεβηλώνουν. Βεβηλώνουν τον νεκρό, πράξη γενικά καταδικαστέα είτε πρόκειται για επιφανή είτε για απλό άνθρωπο είτε ο σκοπός είναι ερευνητικός είτε εγκληματικός, και αυτό δεν μπορεί να μείνει ατιμώρητο κατά κάποιο τρόπο. Τυμβωρύχοι υπήρχαν πάντα στην ιστορία. Άλλωστε οι περισσότεροι τάφοι στην Αρχαία Αίγυπτο, Ελλάδα κλπ είναι συλημένοι ήδη από τον καιρό που φτιάχτηκαν. Ένας τρόπος για να αποφευχθεί αυτό, ειδικά όταν οι κοινωνίες άρχισαν να μελετάνε την ιστορία τους, ήταν να συνδέσουν την σύληση του τάφου με μια κατάρα, μια θεϊκή τιμωρία που ενδεχομένως θα φόβιζε τους επίδοξους τυμβωρύχους.

Εντούτοις, αυτοί οι θρύλοι-κατάρες έχουν και κάποια αξία να ερευνηθούν, όχι μόνο ως προς την πτυχή που αναφέρθηκε προηγουμένως, όσο για το ότι επέζησαν ή "ξύπνησαν" και σε ένα ιστορικό πλαίσιο διαφορετικό. Στην περίπτωση του Ταμερλάνου αναφέρθηκε ότι η νέα ταφή έγινε με το μουσουλμανικό έθιμο. Ήταν αναγκαίο να κολακευτεί το θρησκευτικό αίσθημα των Ουζμπέκων; Φαίνεται πως ναι. Ένα μάλλον σημαντικό μέρος των σοβιετικών πληθυσμών στην Κεντρική Ασία, για να διασπείρει τέτοιους θρύλους και να αντιδράσει στην επιστημονική μελέτη μιας σορού, που όμως συμβόλιζε μια ιστορική και εθνική κληρονομιά για αυτούς, σημαίνει ότι δυο δεκαετίες μετά την ένταξή τους στην ΕΣΣΔ δεν είχαν προχωρήσει κοινωνικά με τους ίδιους ρυθμούς σε σχέση με τις υπόλοιπες επαρχίες. Αντιδρούσαν και στον μετασχηματισμό της κοινωνίας. Και ίσως σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα πρέπει να μπουν και οι αντιδράσεις στην επιστημονική έρευνα. Για παράδειγμα, στην αντίστοιχη εκταφή του Ιβάν του Τρομερού δεν αναφέρθηκαν παρόμοια περιστατικά. Μεσαιωνικές αντιλήψεις αιώνων σε κοινωνίες στις οποίες η θρησκεία, η πατριαρχία και οι φεουδαρχικές κοινωνικές σχέσεις έπαιζαν σημαντικό ρόλο ήταν άλλωστε αδύνατο να σπάσουν ολοκληρωτικά μέσα σε τόσο λίγο χρόνο. Και σε μια περιοχή που η σοβιετική εξουσία δεν μπορούσε απόλυτα να ελέγξει: Η NKVD [2] , άγνωστο γενικά στην επίσημη ιστορία, διατηρούσε κανονικά στρατιωτικά αποσπάσματα στις μεθορίους και στα βουνά για να αντιμετωπίσει συμμορίες ληστών που, ακόμα και τη δεκαετία του '30, συνέχιζαν τις επιδρομές στους αγρότες (και ειδικά στους συνεταιρισμένους αγρότες των κολχόζ). Πολλές αφίσες κολλήθηκαν που προέτρεπαν τις γυναίκες να μην πηγαίνουν έγκυες και λεχώνες στα χωράφια, όπως απαιτούσαν τα πατριαρχικά έθιμα μεγάλων αγροτικών πληθυσμών του Ουζμπεκιστάν, του Κιργιστάν, του Τουρκμενιστάν και του Τατζικιστάν. Ο προοδευτικός μετασχηματισμός των κοινωνιών τους γινόταν με πολύ αργούς ρυθμούς σε σχέση με άλλες απομακρυσμένες σοβιετικές επαρχίες-δημοκρατίες. Ακόμα και η ίδια η μορφή του τότε ηγέτη του σοβιετικού κράτους Ιωσήφ Στάλιν πήρε μεταφυσικές διαστάσεις: ειπώθηκε ότι κι αυτός πίστεψε την κατάρα και άρον-άρον διέταξε να ξαναταφεί ο Ταμερλάνος, μήπως αλλάξει η τύχη του πολέμου. 

Αυτές οι γελοίες ιστορίες θα πρέπει να μπουν σε ένα ιστορικό πλαίσιο. Το κόμμα των μπολσεβίκων αντιμετώπισε και με το καρότο και με το μαστίγιο μια τόσο οπισθοδρομική πραγματικότητα. Αφενός οικοδομώντας σχολεία (για την καταπολέμηση ειδικά του αναλφαβητισμού), πανεπιστήμια και εργοστάσια, αφετέρου καταπνίγοντας τις εξεγέρσεις των ισλαμιστών, οι οποίες ξεκίνησαν ήδη απ' την περίοδο του ρωσσικού εμφυλίου πολέμου 1919-1922. Το ουσιαστικότερο χτύπημα δόθηκε τη δεκαετία του '30 με την εκβιομηχάνιση και την κολεκτιβοποίηση. Τότε άρχισαν ριζικά να αλλάζουν οι κοινωνικές συνθήκες και δομές που γεννούσαν τις οπισθοδρομικές συμπεριφορές και πρακτικές. Όμως ο χρόνος που είχε διανυθεί από τότε ήταν πολύ σύντομος, πέρα από τα άλλα προβλήματα που προέκυψαν από τον τρόπο που προωθήθηκαν οι ριζικές μεταρρυθμίσεις αυτές.

Σημειώσεις:
[1]: Ο Γερασίμωφ απέδειξε ότι το παρατσούκλι κουτσός που είχε δοθεί στον Ταμερλάνο είχε λογική να δοθεί, διότι ο Μογγόλος στρατηλάτης είχε ένα ελάττωμα στο ισχίο. Η λέξη Ταμερλάνος προέρχεται από τις λέξεις Τιμούρ Λανγκ που σημαίνει "Τιμούρ ο Χωλός". Το ύψος του ήταν 1,73 μ, δηλαδή ήταν ψηλός για την εποχή του, και είχε πλατύ στήθος. Ήταν πολύ επιβλητικός.
[2]:NKVD: Λαϊκό Επιτροπάτο Εσωτερικών Υποθέσεων. Η σοβιετική αστυνομία πολιτικής προστασίας.

Ευρετήριο Μικρών της Ιστορίας
-Μικρά της Ιστορίας Ι (Η δήθεν ανακωχή του ποδηλάτη)

-Μικρά της Ιστορίας Ι (Μύθοι και αλήθειες πίσω από δυο διάσημες αυτοκτονίες)
-Μικρά της Ιστορίας ΙΙ (Το άγαλμα του τσάρου Αλεξάνδρου ΙΙΙ)
-Μικρά της Ιστορίας ΙΙΙ (Ποιος σκότωσε τον "Κόκκινο Βαρώνο";)
-Μικρά της Ιστορίας IV (Οι πίτσες του Γκορμπατσώφ)
-Μικρά της Ιστορίας V (Η φωτογραφία από το Γκέττο της Βαρσοβίας)
-Μικρά της Ιστορίας VI (Οι Λόρδοι Κόχραν)
-Μικρά της Ιστορίας VII (Επιχείρηση Πήτερ Παν)

-Μικρά της Ιστορίας ΙΧ (Το τέλος του Γιοακίμ Πάιπερ)
-Μικρά της Ιστορίας Χ (Ψυχροπολεμικά Μούντιαλ)
-Μικρά της Ιστορίας ΧΙ (Στο Έβερεστ)
-Μικρά της Ιστορίας ΧΙΙ (Η μπαλαρίνα που έκρυβε τον Πρόεδρο Γκονζάλο)
-Μικρά της Ιστορίας ΧΙΙΙ (το "ΟΧΙ")
-Μικρά της Ιστορίας ΧΙV (Βιομήχανοι εναντίον βιομηχάνων)
-Μικρά της Ιστορίας XV (Ο τσίφτης Αντρέας Ιωσήφ)
-Μικρά της Ιστορίας ΧVΙ (Το έγκλημα που δίχασε τη Γαλλία)

Ορισμένες πηγές:
https://www.atlasobscura.com/articles/facial-reconstruction-nazis-and-siberia-the-story-of-mikhail-gerasimov
https://www.flickr.com/photos/bernardgrua/6052463995
http://www.documentarytube.com/articles/how-the-curse-of-timur-s-tomb-changed-the-course-of-world-war-ii
https://www.advantour.com/uzbekistan/legends/tamerlane-curse.htm