"Ποιοί ανατίναξαν την Οθωμανική Τράπεζα; (Μέρος ΙΙ)"

Η Ανατίναξη της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας και τα Γεγονότα του Ίλιντεν

Μέρος ΙΙ: Η επαναστατική δραστηριότητα του 1903

Επιστροφή στο Μέρος Ι

Τα Κομιτάτα και οι κατευθύνσεις τους
Το 1893 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΒΜΡΟ-Βράτεσνα Μακέντονσκα Ρεβολουτσιόνερνα Οργκανιζάτσια). Τον επόμενο χρόνο εκλέχτηκε η κεντρική επιτροπή της (Τσεντράλεν Κομιτέτ, εξ' ού και το Τσεντραλιστές)  που αποτελούνταν από διανοούμενους, πρώην ή μετέπειτα δασκάλους του Βουλγαρικού Σχολείου Θεσσαλονίκης, γεννημένους σε κάποιο από τα τρία βιλαέτια που αποτελούσαν τον γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας [6]. 

Μαχητές της ΒΜΡΟ το 1903

Η ΒΜΡΟ ήταν η σημαντικότερη μακεδονική οργάνωση που έδρασε μέχρι τον οριστικό γεωγραφικό διαμελισμό της Μακεδονίας το 1945. Όμως η πολιτική της γραμμή δεν υπήρξε ποτέ ξεκάθαρη. Γενικά, και σύμφωνα με την αρχική διακήρυξή της, πάλευε για την αυτονόμηση της Μακεδονίας (και της περιοχής της Ανδριανούπολης) από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την συγκρότηση ανεξάρτητου κράτους στο χώρο των τριών βιλαετιών. Προσπαθούσε να διαμορφώσει ή να καλλιεργήσει εθνική μακεδονική συνείδηση στους κατοίκους της περιοχής και δεν δίστασε από την αρχή να χρησιμοποιήσει όπλα για την επίτευξη των στόχων της. Οι μικρές αντάρτικες ομάδες που συγκρότησε έστρεψαν τα όπλα άλλοτε εναντίον της οθωμανικής εξουσίας, άλλοτε εναντίον εσωτερικών πολιτικών αντιπάλων που είχαν αναφορά στην Ελλάδα και στη Βουλγαρία και σε πολλές περιπτώσεις αποτέλεσαν απλά ένοπλες συμμορίες που λήστευαν και τρομοκρατούσαν τον πληθυσμό της υπαίθρου. Στις τάξεις της ΒΜΡΟ εντάχθηκαν και Έλληνες, με γνωστότερη περίπτωση τον Κώττα Χρήστου. 
Παράλληλα, το 1895 συστάθηκε στη Σόφια το Ανώτατο Μακεδονικό Κομιτάτο (ΒΜΟΚ-Βερχόφεν Μακέντονσκι Κομιτέτ, οι Βερχοφιστές) με πρωτοβουλία του βουλγαρικού κράτους και βουλγαρίζοντων μακεδόνων μεταναστών στη Σόφια. Οι Βερχοφιστές υποστήριζαν την προσάρτηση της Μακεδονίας στο Βασίλειο της Βουλγαρίας. Η θέση αυτή, που απαιτούσε φυσικά την απευθείας στρατιωτική ανάμιξη της Βουλγαρίας, σταδιακά εγκαταλείφτηκε ως ανεδαφική και στη θέση της προκρίθηκε η αυτονόμηση της περιοχής και η μετέπειτα προσάρτηση, όπως έγινε το 1885 με την Ανατολική Ρωμυλία [7]. Κεντρικό ρόλο στην πολιτική των Βερχοφιστών και για τους δυο στόχους θα έπαιζαν οι διπλωματικοί και στρατιωτικοί χειρισμοί της Βουλγαρικής κυβέρνησης ενώ οι ίδιοι θα δρούσαν συνεπικουρικά ετοιμάζοντας το έδαφος στη Μακεδονία. 

Ο Μπόρις Σαράφωφ. Αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που δούλεψε και για τις δυο οργανώσεις. Είχε σχέσεις και με τους Γκεμιτζήδες. Δολοφονήθηκε από την αριστερή πτέρυγα της ΒΜΡΟ στη Σόφια το 1907.

Η δράση των Βερχοφιστών δεν σήμαινε μόνο την (προφανή) εμπλοκή της Βουλγαρίας στα μακεδονικά πράγματα. Αποδείκνυε επίσης ότι οι Τσεντραλιστές ήταν σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτοι και όχι αρεστοί από το βουλγαρικό κράτος και γι' αυτό προωθήθηκε  μια παράλληλη ελεγχόμενη οργάνωση που στόχευε στον ίδιο πληθυσμό: τους σλαβόφωνους Μακεδόνες. Σύντομα οι δυο οργανώσεις συγκρούστηκαν δολοφονώντας η μια στελέχη της άλλης. Υπήρχαν όμως και συνεργασίες τοπικές, φυσιολογικό από την στιγμή που ο εχθρός παρέμενε κοινός, ο Σουλτάνος, ακόμα και μεταπηδήσεις μελών και στελεχών από την μια οργάνωση στην άλλη. Μέχρι και ταυτόχρονη ένταξη ορισμένων Μακεδόνων και στις δυο.
Όπως ειπώθηκε προηγουμένως, λόγω του ασαφούς ιστορικού προσδιορισμού ενός μακεδονικού έθνους, υπήρχε μια σοβαρή αδυναμία συγκρότησης ενός καθαρού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Οι αντιφάσεις αυτές διατρέξανε όλη την ιστορία του ΒΜΡΟ. Άλλοτε φιλοβουλγαρικό με στενές επαφές με το βουλγαρικό κράτος και τους Βερχοφιστές για χορήγηση όπλων και χρημάτων, και άλλοτε αντιβουλγαρικό διότι η πολιτική της Βουλγαρίας ακύρωνε την προσδοκόμενη αυτοδιάθεση της Μακεδονίας, το ΒΜΡΟ ακροβατούσε επικίνδυνα προς τον τυχοδιωκτισμό.
Τον Οκτώβρη του 1902 οι Βερχοφιστές οργάνωσαν εξέγερση στην Άνω Τζουμαγιά (σημερινό Μπλαγκόεβγραντ). Όμως παρά τις προσδοκίες για γενίκευση των ταραχών, λίγα χωριά προσχώρησαν στο κίνημα με αποτέλεσμα οι σπαχήδες να καταπνίξουν γρήγορα την εξέγερση. Η ΒΜΡΟ δεν συμμετείχε στην πρόωρη κίνηση των πολιτικών της αντιπάλων γιατί ήταν έντονα προβοκατόρικη και φιλοβουλγαρική. Προετοίμαζε τη δική της για το καλοκαίρι του 1903 ποντάροντας πλέον και σε υποστήριξη Βερχοφιστών ατάκτων, απογοητευμένων από την ήττα της Τζουμαγιάς. Μέσα στη γενικότερη επαναστατική ανάταση της εποχής δραστηριοποιήθηκε και μια μικρή αναρχική ομάδα, οι Γκεμιτζήδες, οι οποίοι έφτασαν στο σημείο να δημιουργήσουν και ένα γεγονός πρώτης γραμμής, το μπαράζ βομβιστικών επιθέσεων της Θεσσαλονίκης.
Οι Γκεμιτζήδες
Το 1898 Μακεδόνες μαθητές του βουλγαρικού σχολείου Θεσσαλονίκης  φτιάχνουν την ομάδα των Ταραχοποιών που έμεινε γνωστή ως Γκεμιτζήδες (από το Γκεμιτζή, δηλαδή βαρκάρης στα τούρκικα [8]). Η ομάδα αυτή δημιουργήθηκε σε επαφή με αναρχικούς πυρήνες της Γενεύης με κατεύθυνση την "προπαγάνδα με τη δράση".

Αρχικά, δυο μαθητές από τη Βελεσά (σημερινό Βέλες της ΠΓΔΜ στις όχθες του Βαρδάρη) που κατέβηκαν για σπουδές στη Θεσσαλονίκη, ο Γιορντάν Ποπ Γιορντάνωφ ή Ορτζέττο και ο Κωνσταντίν Κίρκωφ δημιουργούν ένα πυρήνα στο γυμνάσιο επηρεασμένοι από δασκάλους που ανήκαν στο ΒΜΡΟ, όπως ο αναρχικός Σλάβι Μερτζάνωφ [9]. Αναλαμβάνουν πολιτική δράση και έρχονται σιγά-σιγά σε επαφή με αναρχικούς-μέλη του ΒΜΡΟ που είχαν συγκροτήσει οργανώσεις στο Πλοβντίβ της Βουλγαρίας και στη Γενεύη. Αυτοί με τη σειρά τους τους γνωρίζουν σε αναρχικούς κύκλους Ρώσων εξορίστων της Ελβετίας.
Η Ρωσία την εποχή εκείνη ήταν, θα έλεγε κανείς, το επαναστατικό εργαστήρι της Ευρώπης. Οι ιδέες που δοκιμάζονταν και αναπτύσσονταν στις σκληρές συνθήκες της τσαρικής αυτοκρατορίας εξάγονταν στην Ευρώπη, μέσω των εξορισμένων, με την Ελβετία να αποτελεί το βασικό τόπο υποδοχής αυτών. Οι πολιτικές διεργασίες και η πάλη γραμμών εκεί συνεχιζόταν με πυρετώδεις ρυθμούς. Ειδικότερα στο αναρχικό κίνημα, μετά τη συντριβή των επαναστατών της Κομμούνας του Παρισίου (1871), ενισχύθηκαν οι τάσεις για "προπαγάνδα με τη δράση", δηλαδή οι τάσεις για συγκρότηση μυστικών ολιγομελών ένοπλων οργανώσεων που θα αναλάμβαναν άμεσα δράση, με "δυναμίτη και ρεβόλβερ", εγκαταλείποντας τη μαζική δράση της προετοιμασίας της γενικής επανάστασης, στην οποία στράφηκαν με πιο συγκροτημένους όρους πια οι Μαρξιστές.
Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η παθητικότητα των μαζών που επιβάλλεται από την εξουσία (δημοκρατική ή δεσποτική) μπορεί να μεταβληθεί από το παράδειγμα αποφασισμένων και πρόθυμων για θυσία επαναστατών που δρουν συνωμοτικά και τρομοκρατικά ("τερροριστές") χτυπώντας έμψυχους και άψυχους στόχους του συστήματος: Βασιλιάδες, αξιωματούχους, στρατόπεδα, εγκαταστάσεις, κτήρια κλπ. Σημασία για τους τερροριστές δεν έχει ο μακράς διάρκειας πολιτικός αγώνας, αλλά η παράνομη πράξη αυτή καθεαυτή, που αμφισβητεί άμεσα τη νομιμότητα, που όσο πιο ηχηρή είναι τόσο πιο σαφές το μήνυμα που στέλνει. Η δε κλιμάκωση της δράσης μπορεί αφενός να σπείρει τον τρόμο στους αξιωματούχους του καθεστώτος και αφετέρου να αποδείξει την ανικανότητα της εξουσίας να ελέγξει την κοινωνία η οποία έτσι θα εξεγερθεί. Αυτές ήταν και οι απόψεις των Γκεμιτζήδων.

Μερικοί από τους Γκεμιτζήδες

Οι Μακεδόνες αναρχικοί από το 1900 σχεδίαζαν να χτυπήσουν στόχους ευρωπαϊκού και οθωμανικού ενδιαφέροντος. Το αρχικό τους πλάνο ήταν να εκτελέσουν τον Σουλτάνο, να ανατινάξουν την Οθωμανική Τράπεζα της Κωνσταντινούπολης και τα γραφεία του Μονοπωλείου Καπνού, καθώς και διάφορους άλλους στόχους στη Θεσσαλονίκη. Ο Μερτζάνωφ ασχολήθηκε με την Πόλη και ο Ορτζέττο με τη Θεσσαλονίκη. Σύντομα, ο σχεδιασμός στην Κωνσταντινούπολη ματαιώθηκε για διάφορους λόγους, και προκρίθηκε η δράση στη Θεσσαλονίκη που άλλωστε βρισκόταν και στο επίκεντρο των πολιτικών αντιπαραθέσεων.

Ο στόχος στη Θεσσαλονίκη δεν ήταν ένας. Αρχικά νοίκιασαν ένα μαγαζί απέναντι από την εκεί Οθωμανική Τράπεζα όπου έσκαψαν λαγούμια μέχρι απέναντι για να βάλουν δυναμίτη στα θεμέλια. Αποφασίστηκε επίσης να τοποθετηθούν βόμβες σε διάφορες εγκαταστάσεις και κτήρια. Η ΒΜΡΟ διαμήνυσε στους Γκεμιτζήδες να κάνουνε λίγο υπομονή γιατί και οι ίδιοι προετοιμάζανε αυτό που αργότερα έγινε γνωστό ως Εξέγερση του Ίλιντεν. Όμως αυτοί είχαν το δικό τους πρόγραμμα. Το μόνο που έκαναν ήταν να ειδοποιήσουν τρεις μέρες πριν τα γεγονότα τα στελέχη του ΒΜΡΟ ώστε να κρυφτούν ενόψει των επερχόμενων συλλήψεων.

Στις 28 Απρίλη 1903 ξεκινάει το μπαράζ επιθέσεων που συντάραξε τη πόλη. Ο Πάβελ Σάτεφ ανεβαίνει στο γαλλικό πλοίο "Γκουαλντακιβίρ" και αφήνει βόμβα που το βυθίζει χωρίς νεκρούς. Το βράδυ επιχειρείται η ανατίναξη της σιδηροδρομικής γραμμής από Αλεξανδρούπολη αλλά ο μηχανοδηγός καταφέρνει να κρατήσει το τρένο στις ράγες. Στις 29 Απρίλη ο Κίρκωφ ανατινάζει τις εγκαταστάσεις αερίου της πόλης για να δημιουργηθεί γενικό μπλακ άουτ. Ο Ορτζέττο βάζει το φουρνέλο και ανατινάζει την Οθωμανική Τράπεζα, η οποία καταστρέφεται ολοσχερώς. Ο Μίλαν Αρσώφ πετάει βόμβα στο καφενείο "Αλάμπρα" και το ίδιο βράδυ διάφορες βόμβες εκρήγνυνται σε διάφορα μέρη της Θεσσαλονίκης. Την επόμενη μέρα επιχειρήθηκε να ανατιναχτεί και το τηλεγραφείο. Ο Οθωμανικός στρατός ξεχύθηκε στους δρόμους όπου ακολούθησαν συγκρούσεις με τους αναρχικούς. Εκατοντάδες Μακεδόνες και Βούλγαροι, μέλη και συμπαθούντες του ΒΜΡΟ [10], συνελήφθησαν στα τρία Βιλαέτια μετά την κήρυξη του στρατιωτικού νόμου. Απ' τη μικρή συνωμοτική ομάδα, που εξαρθρώθηκε πλήρως, βρήκαν το θάνατο οι Ορτζέττο, Κίρκωφ, Μέτσεφ, Πίνγκωφ, Τράικωφ, Τράτσκωφ και Τσβέτκωφ. Οι Άρσωφ, Μποσνάκωφ, Μπογκντάνωφ και Σάτεφ συνελήφθησαν και εξορίστηκαν. Οι δυο τελευταίοι επιβίωσαν και ελευθερώθηκαν μετά την αμνηστία που έδωσαν οι Νεότουρκοι το 1908 [11]. Ποτέ δε έγινε γνωστός ο ακριβής αριθμός των νεκρών και τραυματιών κατά τη διάρκεια των γεγονότων.
Η σύντομη ιστορία της αναρχικής ομάδας των Γκεμιτζήδων απέδειξε ορισμένα πράγματα. Καταρχήν τόνισε το ανεδαφικό της θεωρίας που λέει ότι μια "φωτισμένη" ομάδα μπορεί με τη δράση της να εκβιάσει γεγονότα που κυοφορούνται αργά και βασανιστικά. Καμία εξέγερση δεν ακολούθησε τη βομβιστική δράση, ούτε καν στρατολογήθηκαν νέα μέλη. Η ομάδα αντιθέτως διαλύθηκε και δεν ξαναεμφανίστηκε. Ο δε καιροσκοπισμός της, απ' τη στιγμή που οι Τσεντραλιστές προετοίμαζαν με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα εξέγερση (με πραγματικούς όρους)-και ειδοποιήσαν μάλιστα γι' αυτό-υποψίασε τους Οθωμανούς ότι κάτι χοντρό συμβαίνει στη Μακεδονία, δεδομένου ότι προφανώς γνώριζαν ή τουλάχιστον υποψιαζόταν τις διασυνδέσεις ΒΜΡΟ-Γκεμιτζήδων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ενισχύσουν τις φρουρές τους.
Η τελική αναμέτρηση και οι κατοπινές εξελίξεις
Το επαναστατικό κρεσέντο κορυφώθηκε τον Ιούλη του 1903 με την εξέγερση του Ίλιντεν (σημαίνει του Προφήτη Ηλία). Οι ένοπλες ομάδες της ΒΜΡΟ επιτέθηκαν συντονισμένα σε οθωμανικές φρουρές στην περιοχή του Μοναστηρίου και με τη συμπαράσταση του ντόπιου πληθυσμού κήρυξαν τη "Δημοκρατία του Κρούσεβο", την πρώτη-και τελευταία-προσπάθεια για ένα ανεξάρτητο μακεδονικό κράτος. Μετά από δέκα μέρες ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις σε ένα όργιο τρομοκρατίας και σφαγών κατέπνιξαν το κίνημα.

Η Μακεδονία μετά το Β'Βαλκανικό Πόλεμο

Η ήττα του Ίλιντεν προκάλεσε μια χιονοστιβάδα εξελίξεων. Καταρχήν η ΒΜΡΟ κατέγραψε μια πολιτικοστρατιωτική ήττα και ως αποτέλεσμα διασπάστηκε σε αριστερή πτέρυγα (οι Φεντεραλιστές που ήταν υπέρ της αυτοδιάθεσης) και σε δεξιά πτέρυγα (οι Τσεντραλιστές που προσέβλεπαν πλέον στη Βουλγαρία). Δεύτερον, με πρόσχημα τις σφαγές και τις καταστροφές από τους Οθωμανούς, οι Μεγάλες Δυνάμεις πέτυχαν τη "διεθνοποίηση" του Μακεδονικού προβλήματος στέλνοντας τοποτηρητές-πράκτορες στη Θεσσαλονίκη οι οποίοι άρχισαν να δουλεύουν για την οριστική διευθέτησή του, δηλαδή το διαμελισμό της επαρχίας και την προσάρτηση στις γειτονικές χώρες. Τρίτον, η ήττα των κομιτάτων που η Βουλγαρία υποστήριζε ή θεωρούσε πως αντικειμενικά της δημιουργούσαν προϋποθέσεις ευνοϊκής για αυτήν επίλυσης του Μακεδονικού, δημιούργησε πολιτικό κενό το οποίο έσπευσε άμεσα να καλύψει το ελληνικό κράτος. Τον επόμενο χρόνο η ελληνική κυβέρνηση έστειλε τα πρώτα αποσπάσματα με επικεφαλής τον Παύλο Μελά (Μίκη Ζέζα). Ο Μακεδονικός Αγώνας, όπως ονομάστηκε στην Ελλάδα, δηλαδή η γενικευμένη ένοπλη αντιπαράθεση όλων με όλους, μόλις άρχιζε. Και τελείωσε με τον Β' Βαλκανικό Πόλεμο, με το αντίθετο αποτέλεσμα που οραματίστηκαν (και) οι Γκεμιτζήδες, δηλαδή την αυτονομία της Μακεδονίας.
Τελικά, οι αναρχικοί της Θεσσαλονίκης βρέθηκαν στη μέση  μιας σύγκρουσης που δεν είχε τα χαρακτηριστικά που θα τους επέτρεπαν να παίξουν κάποιο σημαντικό ρόλο. Όταν στο βάλτο παλεύουν τα βουβάλια την πληρώνουν τα βατράχια, λέει η παροιμία. Αφουγκράστηκαν μεν τις επαναστατικές διαθέσεις ενός λαού που ασφυκτιούσε στο πολιτικό και διοικητικό σύστημα των Οθωμανών, όμως το παιχνίδι δεν παιζόταν τότε με τον τρόπο που αυτοί θέλανε. Ούτε καν στην πόλη που αυτοί διάλεξαν να δράσουν. Και αυτό το πλήρωσαν με τη ζωή τους.

Άγαλμα των Γκεμιτζήδων στα Σκόπια

 Σημειώσεις

[6]: Αυτοί ήταν οι Τατάρτσεφ (από το Ρέσεν- σήμερα στη ΠΓΔΜ), Ντάμε Γκρούεφ (Σμίλεβο-ΠΓΔΜ), Γκότσε Ντέλτσεφ (Κιλκίς-Ελλάδα), Πέταρ Ποπάρσωφ (Μπογκομίλα ΠΓΔΜ), Οβάν Χατζηνικόλωφ (Κιλκίς-Ελλάδα), Χρίστο Μπαταντζίεφ (Γουμένισσα-Ελλάδα) και Αντών Δημήτρωφ (Λήτη-Ελλάδα).
[7]: Το 1878 με τη συνθήκη του Βερολίνου, η Οθωμανική Αυτοκρατορία υποχρεώθηκε να παραχωρήσει αυτονομία στην Ανατολική Ρωμυλία με πρωτεύουσα το Πλόβντιβ. Το 1885 η Βουλγαρία υποκίνησε πραξικόπημα και κατάφερε την προσάρτησή της. 
[8]: Ονομάστηκαν Γκεμιτζήδες (βαρκάρηδες) επειδή "εγκαταλείπουν την καθημερινότητα και τα όρια της έννομης τάξης και σαλπάρουν με μια βάρκα στις ελεύθερες και άγριες θάλασσες της παρανομίας". Από το "Οι Βαρκάρηδες. Η μηδενιστική ομάδα της Θεσσαλονίκης 1898-1903". εκδ. Δαίμων του Τυπογραφείου.
[9]: Η βασική αναρχική οργάνωση που δραστηριοποιούνταν στη Βουλγαρία και στη Μακεδονία ήταν το Μυστικό Επαναστατικό Κομιτάτο Μακεδονίας (ΜΤΡΚ). Ιδρύθηκε στη Φιλιππούπολη (Πλοβντίβ) στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα και σύντομα απέκτησε παράρτημα και στην Ελβετία. Η οργάνωση αυτή έδρασε και εντός του ΒΜΡΟ για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και την αυτονόμηση της περιοχής. Οι Γεμιτζήδες αποτέλεσαν ουσιαστικά τον πυρήνα Θεσσαλονίκης.
[10]: Η σημαντικότερη απώλεια ενόψει της προετοιμαζόμενης εξέγερσης του Ιλιντεν ήταν του Γκότσε Ντέλτσεφ, σημαντικού στελέχους της ΒΜΡΟ και φανατικού υπερμάχου της αυτονομίας της Μακεδονίας, σε ενέδρα της οθωμανικής χωροφυλακής. Φημολογήθηκε ότι τον κάρφωσαν Βερχοφιστές. 
[11]: Ο Πάβελ Σάτεφ αργότερα προσέγγισε τους κομμουνιστές και μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο χρημάτισε στέλεχος της πρώτης κυβέρνησης της Ομόσπονδης Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Διώχτηκε από τον Τίτο όταν ο Σάτεφ τον κατηγόρησε ότι πρόδωσε την αυτονομία των Μακεδόνων ασκώντας μια πολιτική σερβοποίησής τους.