"Ποιοί ανατίναξαν την Οθωμανική Τράπεζα; (Μέρος Ι)"

Η Ανατίναξη της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας και τα Γεγονότα του Ίλιντεν

Πρόλογος

Επισκεπτόμενος τη Θεσσαλονίκη πέρασα, κατόπιν υπόδειξης ενός πολύ καλά καταρτισμένου ιστορικά Σαλονικιού, από την πρώην Αυτοκρατορική Οθωμανική Τράπεζα (σήμερα Κρατικό Ωδείο) για την οποία μου αφηγήθηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία: την ανατίναξή της από "Σέρβους κομμουνιστές,σκάβοντας λαγούμια από κάτω, ενέργεια που μάλλον έχει να κάνει με την εξέγερση του Ίλιντεν", μια ενέργεια που άφησε το σημάδι της στη σύγχρονη ιστορία της Θεσσαλονίκης. Αποφάσισα να ψάξω την ιστορία η οποία, αν και εξελίχτηκε στο περιθώριο των πολιτικών διεργασιών στην Μακεδονία της εποχής, μου αποκάλυψε, πρώτον, γεγονότα σύνθετα και πολύπλοκα που μόνο ονομαστικά γνώριζα και ούτε καν την σπουδαιότητά τους και, δεύτερον, τη θολούρα στην επίσημη ιστορία, όπως με είχε προειδοποιήσει ο πολιτικοιστορικός ξεναγός μου. "Άλλες ιστορίες θα διαβάσεις από εδώ και άλλες από εκεί". Δυστυχώς σλάβικα δεν ξέρω και ούτε ιστορικός είμαι για να έχω χρόνο να ψάξω τις πρωτογενείς πηγές. Διάβασα λοιπόν κυρίως ιστορία που γράφτηκε εδώ, δευτερογενείς πηγές, μειωμένης αξιοπιστίας ως επί το πλείστον, που όμως αν την καθαρίσει κανείς από τη λάσπη θα φανεί η γυαλάδα. Το ίδιο πρόβλημα θα είχα αν διάβαζα και πηγές των γειτονικών χωρών. Τελικά, η ιστορία έγραψε ότι οι "Σέρβοι" ήταν Σλαβομακεδόνες, οι "κομμουνιστές" ήταν αναρχικοί και με τα γεγονότα του Ίλιντεν δεν είχαν κάποια άμεση σχέση.
Λόγω μεγέθους το άρθρο έσπασε σε δυο μέρη-θεματικές ενότητες. Το πρώτο μέρος ασχολείται με τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Μακεδονία το 1900 και το δεύτερο μέρος με την δραστηριότητα των κομιτάτων, και ειδικά αυτών που ανατίναξαν την Οθωμανική Τράπεζα, μέχρι την Εξέγερση του Ιλιντεν το 1903.Θεωρώ ότι το δεύτερο μέρος (θα βρείτε το σύνδεσμο στο τέλος του πρώτου) δεν μπορεί να διαβαστεί χωρίς το πρώτο.

Μέρος Ι: Χώρος και χρόνος της Μακεδονίας

Εισαγωγή

Στις αρχές του 20ού αιώνα στον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας δημιουργήθηκε μια περίπλοκη πολιτική κατάσταση. Μετά από επαναστάσεις είχαν ήδη συγκροτηθεί τα κράτη της Ελλάδας, της Βουλγαρίας και της Σερβίας, όχι με τα σημερινά σύνορα βέβαια, και όλα έδειχναν ότι το επόμενο τμήμα της καταρρέουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας που επρόκειτο να αποσπαστεί στα Βαλκάνια ήταν η Μακεδονία. Τα σενάρια ήταν τρία:

• να τεμαχιστεί και τα τμήματα της να προσαρτηθούνε στα όμορα κράτη.
• να αυτονομηθεί και να προσαρτηθεί στο σύνολό της σε ένα από τα τρία κράτη. 
• να αυτονομηθεί και να αποτελέσει τμήμα μιας ευρύτερης βαλκανικής ομοσπονδίας. 

Και οι τρεις κατευθύνσεις εκφράστηκαν πολιτικά κατά τη διάρκεια του αγώνα για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Τελικά, μετά και το Β' Βαλκανικό Πόλεμο, το πρώτο σενάριο ήταν αυτό που πραγματοποιήθηκε.

Η Θεσσαλονίκη τότε...

Η Θεσσαλονίκη των αρχών του 20ού αιώνα ήταν μια ακμάζουσα πόλη. Σε αντίθεση με την Αθήνα που για 1500 χρόνια ήταν μια μικρή πόλη στο περιθώριο των δυο μεγάλων αυτοκρατοριών που επικράτησαν διαδοχικά στη Νότια Βαλκανική (της Βυζαντινής και της Οθωμανικής), η Θεσσαλονίκη αναπτύχθηκε και αποτέλεσε ένα σημαντικό κόμβο μεταξύ της Κεντρικής Ευρώπης και της Ανατολής με το σιδηροδρομικό της δίκτυο και το μεγάλο λιμάνι. Η κοσμοπολίτικη Θεσσαλονίκη ήταν τα μάτια της Κωνσταντινούπολης στην Ευρώπη και το αντίστροφο και γι' αυτό το λόγο όλες οι μεγάλες δυνάμεις διατηρούσαν προξενεία. Εξάλλου οι πολιτικές εξελίξεις προμηνύονταν ραγδαίες και κανείς δεν επιθυμούσε να πιαστεί αδιάβαστος.

Η πληθυσμιακή σύνθεση της πόλης το 1900 ήταν ένας αχταρμάς. Από τους περίπου 150.000 κατοίκους [1], η πλειοψηφία, σχεδόν οι μισοί, αποτελούνταν από Εβραίους, κυρίως σεφαραδίτες [2] που βρέθηκαν στην πόλη μετά τους μεγάλους διωγμούς στην Ισπανία το 1492, και υπήρχαν ισχυρές μειονότητες, περίπου το εν τέταρτο η κάθε μία, Ελλήνων και Τούρκων. Οι Σλαβικής καταγωγής κάτοικοι (Βούλγαροι κυρίως, Σλαβομακεδόνες, Σέρβοι) είχαν αξιοσημείωτη παρουσία και λιγότερο οι Καθολικοί (Ιταλοί, Γάλλοι, Αυστριακοί), οι Τσιγγάνοι και οι Αρμένηδες. Η κάθε εθνοτική ομάδα διατηρούσε στην πόλη κάποιον ισχυρό πυρήνα-συγκροτήματα γειτονιών.

Η ταξική διαστρωμάτωση διαπερνούσε οριζόντια όλες τις εθνοτικές ομάδες, εκτός τους Καθολικούς που ανήκαν στα μεσαία-ψηλά στρώματα. Υπήρχε μια πολύ πλούσια βιομηχανική και εμπορική αστική τάξη, με τις επιβλητικές της κατοικίες που ακόμα σώζονται, και ένα πολύ φτωχό προλεταριάτο Εβραίων, Ελλήνων, Σλάβων και Τούρκων που επρόκειτο στη συνέχεια (ειδικά οι Εβραίοι) να διαδραματίσουν σημαντικότατο ρόλο στο εργατικό κίνημα της Ελλάδας. Οι Έλληνες τον καιρό εκείνο ουσιαστικά, αλλά όχι αποκλειστικά, ανήκαν στα μεσαία και ανώτερα στρώματα.  Η σύνθεση της θεσσαλονικιώτικης κοινωνίας άλλαξε ριζικά αργότερα, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την μαζική εγκατάσταση των ελληνικής καταγωγής προσφύγων.

Η πρόοδος φτάνει πρώτα στα λιμάνια. Ο κοσμοπολιτισμός, η σύνδεση με τη Δύση και οι πολυάριθμες ξένες εμπορικές και μορφωτικές αποστολές, το πήγαινε-έλα των ναυτικών, έφεραν προοδευτικές αντιφεουδαρχικές ιδέες από τη Δυτική Ευρώπη (δεν είναι τυχαίο που το εκσυγχρονιστικό κίνημα των Νεότουρκων [3] πρωτοεμφανίστηκε ακριβώς εκεί) αλλά και από την Ανατολική Ευρώπη, άποψη που συνήθως αποσιωπάται. Ο φορέας στη δεύτερη περίπτωση ήταν ο σλαβόφωνος αγροτικός πληθυσμός του ευρύτερου μακεδονικού χώρου που σχετιζόταν  εκ των πραγμάτων περισσότερο με τη (σλαβική) Ρωσία, όπου οι επαναστατικές ιδέες τόσο του (νέου) σοσιαλισμού-μπολσεβικισμού όσο και του (παλιού) αναρχισμού-ελευθεριακού σοσιαλισμού είχαν μια ιδιαίτερη δυναμική, ανοδική και καθοδική αντίστοιχα. Η σύνδεση αυτή δεν είναι άμεση, με την έννοια της απευθείας σχέσης. Γινόταν μέσω των εξόριστων σοσιαλιστών ή αναρχικών στις δυτικές πρωτεύουσες, όπως τη Γενεύη της Ελβετίας [4]. Η οργάνωση των Βούλγαρων "Γκεμιτζήδων" που ανατίναξε την Οθωμανική Τράπεζα, όπως θα δούμε αργότερα, είχε σαφή σχέση με συγκεκριμένα ρεύματα του ρωσικού αναρχισμού.
Η Μακεδονία και το εθνικό ζήτημα

Ο γεωγραφικός-διοικητικός χώρος της Μακεδονίας, όσο κυριαρχούσε ο Σουλτάνος, περιλάμβανε τρία βιλαέτια: Το βιλαέτι Θεσσαλονίκης, το βιλαέτι Μοναστηρίου και το Βιλαέτι Κοσσόβου. Ο χώρος αυτός δεν ταυτίζεται ακριβώς με το σημερινό γεωγραφικό χώρο, όπως διαμοιράστηκε μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Περιλάμβανε την ελληνική Μακεδονία, τις νοτιοανατολικές επαρχίες της Βουλγαρίας (Μακεδονία του Πιρίν), την σημερινή ΠΓΔΜ, το Κόσσοβο και τις κεντρικές-δυτικές επαρχίες της Αλβανίας. Τα τρία βιλαέτια ουσιαστικά περιορίζονταν από τα νέα κράτη της Βαλκανικής Χερσονήσου, την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Σερβία και το ημι-αυτόνομο Μοντενέγκρο και έτσι μπορεί να εξηγηθεί η γεωγραφική σφήνα (βλέπε χάρτη) βόρεια των Σκοπίων, που δεν αντιστοιχεί στα σημερινά όρια. Για τους Οθωμανούς ουσιαστικά χώρος-Μακεδονία δεν υπήρχε, υπήρχαν τα τρία βιλαέτια που της απέμειναν μετά την ίδρυση των βαλκανικών κρατών. Άλλωστε η περιοχή αυτή ποτέ δεν είχε συγκεκριμένα σύνορα ή όρια.
Όπως και να' χει, το διακύβευμα της εποχής ήταν αυτή η Μακεδονία και όχι τα όρια που φαντάζεται ο καθένας στην εποχή του Αλεξάνδρου, των ελληνιστικών βασιλείων, των Ρωμαίων ή ακόμα και των Βυζαντινών όπου όλες οι παράμετροι που μετά το Μεσαίωνα καθορίζουν τα τότε δημιουργούμενα έθνη και εθνικές ομάδες ήταν εντελώς διαφορετικές.
Η πληθυσμιακή-εθνική σύνθεση της Μακεδονίας ήταν χαοτική και αυτό ευνοήθηκε σκόπιμα από την οθωμανική διοίκηση που με τον τρόπο αυτό καθυστερούσε την ανάπτυξη και συγκρότηση των εθνικών αστικών τάξεων στα Βαλκάνια. Η πολιτική αυτή ακολουθήθηκε σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, όμως στη Μακεδονία το πρόβλημα ήταν άλυτο. Όταν εκδηλώθηκαν οι αλυτρωτισμοί από τα τρία κράτη που διεκδικούσαν την περιοχή, την Ελλάδα, τη Σερβία και τη Βουλγαρία, καταρτίστηκαν διάφοροι εθνολογικοί χάρτες κατά πως βόλευε τον καθέναν. Κοινή συνισταμένη ήταν ότι οι "Έλληνες" ζούσαν στη νότια και σε μικρότερο βαθμό στην κεντρική Μακεδονία, καθώς και στη χερσόνησο της Χαλκιδικής, οι "Σέρβοι" στη βόρεια και δυτική Μακεδονία, όπως και οι "Αλβανοί", ενώ οι "Βούλγαροι" στην κεντρική και στην ανατολική. Οι Οθωμανοί σχεδόν παντού αλλά σε θύλακες.

Αυστροουγγρικός εθνογραφικός χάρτης του 1877

Το τι ήταν Έλληνες, Βούλγαροι ή Σέρβοι στη Μακεδονία είναι συζητήσιμο. Το ελληνικό κράτος θεωρούσε ομοεθνείς τους χριστιανούς που είχαν αναφορά στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Ο λόγος ήταν ότι οι εξαρχικοί, αυτοί δηλαδή που ακολουθήσανε το σχίσμα της βουλγαρικής εκκλησίας από το Φανάρι και άρα είχαν αναφορά εκεί, ήταν μόνο ένα τμήμα του σλαβόφωνου πληθυσμού. Απ' την άλλη, οι Βούλγαροι θεωρούσαν δικούς τους όσους μιλούσαν τη μακεδονική διάλεκτο η οποία συγγενεύει ή προέρχεται από τα βουλγάρικα. Ο σλαβόφωνος αγροτικός πληθυσμός ήταν η πλειοψηφία άλλωστε. Μέσα στην πολυεθνική περιοχή του οθωμανικού κράτους συναντούσε κανείς τελικά Βούλγαρους, βουλγαρίζοντες Μακεδόνες, ελληνίζοντες Μακεδόνες (γκρεκομάνους), φιλοσέρβους Μακεδόνες (σερβομάνους), Αλβανούς (χριστιανούς και μουσουλμάνους), Βλάχους, ρουμανοβλάχους (Κουτσόβλαχοι), Γραικούς (Έλληνες), Οθωμανούς μουσουλμάνους (Τούρκους και Τουρκομάνους) και αυτούς που άρχισαν να αυτοπροσδιορίζονται ως Μακεδόνες χωρίς επιθετικό προσδιορισμό. Υπήρχαν φυσικά και άλλες μικρότερες μειονότητες όπως οι Τσιγγάνοι, οι Αρμένηδες και οι Εβραίοι (τα τρία τέταρτα του εβραϊκού πληθυσμού κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη) οι οποίοι όμως δεν αποτελούσαν υπολογίσιμη παράμετρο του εθνικού προβλήματος.

Ι.Κωλέττης. Πρωτοδιατύπωσε τη Μεγάλη Ιδέα

Ποιος είχε δίκιο; Θεωρητικά κανείς! Η γλώσσα, η θρησκεία ή ο ιστορικός χώρος από μόνα τους το καθένα δεν αποτελούν όρο για να χαρακτηριστεί ένας λαός ως έθνος. Ένα έθνος διαμορφώνεται (και μεταβάλλεται) μέσα στην ιστορία με βάση τη κοινή γλώσσα, τον χώρο, την οικονομική και πολιτική ζωή, την παιδεία, τη θρησκεία, γενικά τη ψυχοσύνθεση σε μια τόσο σύνθετη διαδικασία που αρκεί η απουσία ενός εκ των παραπάνω για να γραφτεί αλλιώς η ιστορία. Άρα και η ταύτιση ενός από τα παραπάνω με τα χαρακτηριστικά που έχει ένα έθνος που κατάφερε να δημιουργήσει κράτος, εν προκειμένω με την Ελλάδα ή την Βουλγαρία, είναι ιστορική αυθαιρεσία που εξυπηρετεί εθνικιστικές μεγαλοϊδεατικές επιδιώξεις. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο μεγαλοιδεατισμός που στηρίχθηκε σε ξένες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, Αγγλογάλλους και Ρώσους αντίστοιχα (για να εξουδετερώσει ο ένας τον άλλον στη διευθέτηση του "Ανατολικού Ζητήματος"[5]), δεν αντιστοιχούσε σε πραγματικές ιστορικές βάσεις. Και γι' αυτό πληρώθηκε ακριβά από τους λαούς της Ελλάδας και της Βουλγαρίας.
Απ' την άλλη και η διαμόρφωση μιας μακεδονικής ταυτότητας συνάντησε με το πέρασμα των χρόνων αξεπέραστα προβλήματα ακριβώς για τον αντίστροφο λόγο: δεν συντρέχαν όλες οι προϋποθέσεις ώστε οι κάτοικοι της Μακεδονίας να συγκροτήσουν εθνική συνείδηση και να εγκαθιδρύσουν κάποτε ένα βιώσιμο κράτος, σε μια εποχή μάλιστα που το ένα μετά το άλλο τα πολυεθνικά κράτη διαμελίζονταν όσο προχωρούσε η καπιταλιστική ανάπτυξη. Παρόλα αυτά, αρκετοί Μακεδόνες έβλεπαν στο σενάριο της αυτονόμησης και της ένταξης σε μια βαλκανική ομοσπονδία, όπως την οραματιζόταν ο Ρήγας Φεραίος, το μόνο δρόμο που θα συσπείρωνε συνολικά τον πληθυσμό της περιοχής ενάντια στον οθωμανικό ζυγό και θα έδινε μια προοδευτική λύση στη διανομή των τσιφλικιών. Οι πρώτοι που προσχώρησαν σε μια τέτοια κατεύθυνση ήταν οι σλαβόφωνοι αγρότες, που αποτελούσαν και την πλειοψηφία της υπαίθρου.
Τα βασίλεια της Ελλάδας και της Βουλγαρίας είχαν άλλους σκοπούς. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι δυο χώρες ξεκίνησαν να ιδρύουν προξενεία και σχολεία στη μακεδονική επικράτεια για την ενίσχυση της αντίστοιχης γλώσσας αλλά και να ενισχύουν τις μητροπόλεις απ' την στιγμή που μετά το βουλγαρικό σχίσμα του 1870 και η θρησκεία έπαψε να είναι κοινή. Ξεκίνησε ένας αγώνας δρόμου εθνικιστικής προπαγάνδας που εκδηλωνόταν άλλοτε σε σύγκρουση και άλλοτε σε συνεργασία με τους Οθωμανούς, με τους αυτονομιστές αλλά και μεταξύ τους.

Βουλγαρικό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης: κέντρο ανατρεπτικής δραστηριότητας.

Η πρώτη οργανωμένη επαναστατική δραστηριότητα προέρχεται από τους "Βούλγαρους". Ιδρύονται τα δύο Κομιτάτα, το αυτονομίστικο ΒΜΡΟ (Εσωτερικό Μακεδονικό Επαναστατικό Κομιτάτο-οι Τσεντραλιστές) και το φιλοβουλγαρικό Ανώτατο Μακεδονικό Κομιτάτο-οι Βερχοφιστές. Στο περιθώριο του πρώτου δημιουργείται και η ομάδα των Γκεμιτζήδων. Κεντρικό ρόλο στην προπαρασκευή των σημαντικών γεγονότων παίζει το Βουλγάρικο Σχολείο Αρρένων Θεσσαλονίκης από το οποίο πέρασαν ως δάσκαλοι όλα τα μέλη της κεντρικής επιτροπής της ΒΜΡΟ  και ως μαθητές τα βασικά μέλη των Γκεμιτζήδων!

Πήγαινε στο Μέρος ΙΙ

Σημειώσεις

[1]: Οι Οθωμανοί είχαν διενεργήσει μια απογραφή το 1902 καταμετρώντας με τις τότε μεθόδους μόνο τον αρσενικό πληθυσμό: 80.000 στην πόλη και 125.000 στον καζά (που αποτελείται από τη Θεσσαλονίκη και τα γύρω χωριά. Πάνω-κάτω, ο Καζάς αντιστοιχεί σε νομό, το Σαντζάκι στην περιφέρεια και το Βιλαέτι σε επαρχία). Οι πληθυσμοί στις απογραφές της Υψηλής Πύλης καταγράφονταν βάσει του θρησκεύματος.

[2]: Ο εβραϊκός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης αποτελούνταν από τους Σεφαραδίτες με προέλευση από την Ιβηρική Χερσόνησο και γλώσσα λατινογενή, τους Ασκεναζίτες με προέλευση από την Κεντρική Ευρώπη με γλώσσα γερμανογενή, τους Ρωμανιώτες που ήταν οι πιο παλιοί και μιλούσαν ελληνικά, και τους Ντονμέδες που ήταν εξισλαμισμένοι.
[3]: Το Κομιτάτο "Ένωση και Πρόοδος", όπως ονομαζόταν.

[4]: Στην Ελβετία ανά διαστήματα βρέθηκαν όλοι οι αρχηγοί όλων των τάσεων του ρωσικού επαναστατικού κινήματος: Λένιν, Πλεχάνωφ, Μαρτώφ, Τσερνώφ, παλιότερα οι αναρχικοί Μπακούνιν και Κροπότκιν.
[5]: Ανατολικό Ζήτημα βαφτίστηκε η πιθανή διάδοχη κατάσταση μετά το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.